Saichang Khawphatlai

Singngat Special
Saichang Khawphatlai
By VL Mangzou, Columnist Zogam.com

vl mangzou

“Saichang khawphatlai a mi gilopen pa chuh theih tawpa a kiko lele a gi diek puoi”

Khua khempeuh in vanglai hun, a noplai hun neichiat a, ash, huailai mahmah nuam i chih hun, inn a tamlai, thilhih leh hunzatnate a noplai hun omchiat hi. Khuachih in huchibang hun neichiat mahlehang a minthang diak om se hi. Tualte Vanglai, Khuangnung Vanglai, Saichang Khawphatlai leh adangdang. Khuangnung Vanglai tawh kisai bel gen ding ka thei kholkei. Tualte Vanglai ahihleh, laibu a ka simkhakdan in 1830s vel hunlai ahi a, huailai in Tualte khua (Mizoram) ah inn 1500 bang om kichi hi. Saichang Khawphatlai tawh kisai in, ka va zinkhak lai a ka dotkhakte’n a gendan un Tualte khua a vanglai hun vel a, Sailo Lal-te tawh kimusiamlou pawlkhat hong pemkhete’n 1865 kum vel in Saichang khua, Henglep Sub-Division, Churachandpur District ah hong sat ua, a vanglai taktak in inn 100 bang pha uh chi uhi. Huchidan a khaw vanglai hun a kigen chiang in, chiamnuih siangthou, thil hitheilou lah hi-ngal, lah, nuihzathuai mahmah tawh kigenkhawm sek a, huai in mihing’ hinkhua nuamsak in hon limsaktuan mahmah hi.

Member of Parliament (MP) Election, 2014 in kei leng heutute’ deihsakna tang in Saichang khawpi ah election duty ding a seh in ka om hi. April 9, 2014 a vote khiat ding chih himahleh ka hawhna ding uh a gamlat ziak in April 6, 2014 a kipatkhiak ding chih ahi a, Peace Ground, Tuibuong apat VDF Commando 4, Police 3 leh polling official mi 4 tawh, Travelling Allowance (TA) Rs. 500/- tak la malam in, Israel khutsuak Shaktiman lui deuhmai in ka kipankhia uhi. Lailong (S) a kuan ding lawmte tawh leng ka kitonkhawm ua, ka hulum vanglak uhi. Kuan-na kibang, gimdan kibang chiatchiat ding in civil-te tawh security force-te’ TA huchitel a a kikhiat lamdang ka sa hi. A taktak in security force-te’ adi’n mawhpuakna lianzaw chihtheih a, galvan tawikawm a kuan akihihman in tuahsia tuahkhak ding lauhhuai a, polling official-te leh voting machine-te venbitna mawh kipua a thil namai hilou hi. Himahleh, polling official, a taktak a a sepna uleng niamchik-chik hitei thou-te’n Rs. 2000/- phial TA amuh lai ua security force-te’n themchakhat lel a muh uh bangchidan adiam ah? Bang i thei dia, ei naupang chik!

April 6, 2014, Pathianni nitaklam dak 2:00 vel in Lamka apat ka kipankhia ua, Pearsonmun khua apat in vuah ka thuaktou malam ngal uhi. Lamzangtak a pai in Chiangpi ah nitak-an ka ne ua, huchi’n, khawmial nung a Santing tung in school building kibawlthak ah ahon giaksak uhi. Eite’n Santing i chih ukha Tipaimukh Road in a totkhak pen ahi a, amaulamte’n bel huai khua kha Dawr Veng (Santing L) chi uhi. Dawr Veng apat zingkar baihtak in ka kipankhia ua, lamkhang a pialkhia a saulawlou i taisuk leh Santing One (Venglai) kitung a, a khangzek ah Santing Vengnuoi om hi. Khawkhat ding in Veng kigamla thei mahmah hi. Santing Vengnuoi pen tu in K. Zoar chita uhi. Santing khua i genkhak vanglak leh a hausapu uleng neuchik genkhak ut-huai ka sa hi. 1948 hunlai vel ahi. A khua uah khawdang apat hong pemlut Paite kampau bangzah hiam om uh a, khaw kikar lampi sat ding, louzau hawm leh khawsung thilhihna vel ah phengphi deuh ua a theih ziak in, khatvei, vantang kikhopkhawmna ah, “Pem meng uh, pem dok vekuh” a chih leh Paite pau lak a khat in, “Ka pem kei hial di e” ana chi a aman leng a gen ngaihna theilou ahi dia, “Eh! A dah tuok na e” a chihsan maimai a chi uhi.. A thugen dang khat – “Ei haw Santingte hih i ki thutuok uh e, duom duom an, ki thutuokloh lam ah”.

K. Zoar khua a Ak 2 gou in, an nekhin, gilvah keikai in ka kipankhe nawn ua lampi kisialthak a neudeuh ziak in gari lian (Shaktiman) lut theilou a, khe in ka paitou naknak uhi. Voting machine tawh, meithal tawh, zanpuan ding tawh kipua ahihman in lamsuk-lamtou sau huntawk, nisa nuai ah ka hon zui uchu a gimhuai mahmah hi. Kei bang ka chau diak a ka lawmte delhpha zoulou in km 1 tantan ding khawng kei kia in ka pai zel hi. Amaulamte’n naichik a chih ukha kou bel gamla ka sa mahmah ua, khaw kikar kigamlatdan tehna in mel (mile/kilometre) a genlou in a dakkar lutzah in gen uhi. Huaiziak in, naichik, dakkar 2 vel pai achih ukha kou adi’n sunma khawng lut hi. Huchi-a, kei kia a ka pailai in lamsak-lamkhang a gam nahtang kung pou zezuate ka en a, ‘ehe, hiaite lim kila henla, singtang louneihdan ngeina khenkhiakna dia kou society in nahtang-huan ka bawl uh ahi chi in sorkar ah kithehlut henla, panpihna ki-ngen leh sum a crore a sim laihsuahtheih ding avele’ chi a lungsim suangtuahna leh a tangtunglou ding duhthusam tawh ka pai leh ka thatawlna leng a nuamtuam dawm a, theihlouhkar in Maumuol khua ka tungtou hi.

Maumuol khawpi taktak pen bel lampi in tawn khalou a, lampi lian gei ah inn 4/5 omna kitawnkha lel hi. Hiai Maumuol khua hi Gangte khangthu a chiamnuih bawlsiam leh mipolhnuam ahih ziak a amin mangngei nawnlou ding, Pu (L) Tong-go hauhsakna khua ahi. Maumuol lamkhai apat taklam zui a i paitouh leh gamla lawlou ah Kawnpi khua kitung hi. Kawnpi kha Banglakawn leng kichi a, nidangdeuh lai a khawkhat, vengtuam maimai ana hi adiam, mun khenkhat ah Maumuol Banglakawn chi in kigelhkhawm hi. Banglakawn a sawtlou khawl tawldam in (kei chu a tawldam manlou lampang ka hi) ka paitou nawn ua, huchi’n kou duty-na ding Saichang khawpi ka tungtou ua, lawmte bel Lailong S lam manawh in paisuak lai uhi. Heutute’ deihsakna a khaw minthang khat mukha ding chi a kilawptak a kuan ka hi na a, a tawlhuaidan chuh kideihsakna laklak ah a tawlhuaipen pawl ahi di. A chinchi kei rengreng. Khaam dia hoih ahi.

Saichang khua ah Ui-vulh khaam uhi. Pi Lazarus, Lamka DC ahihlai a Ui-hai in mi a keih (a leh chih) tawh kisai thusuah bawl hihtuak hi. Huai bawhzuina leng hi, Ui-hai’ mi keih apat kivenna leng hi in khawsung ah Ui-vul omlou bikbek uhi. Ui nei teng in khau a khih chiat ding; a buk bawl a khum ding chih hiam in kiveng le uh, amah inleng taisuah thei a, khahsuah khak leng om thei ahihman in bit-huai zoulou hi. Huchi hilou a, a vul omlou top ahihman un bit-huaipen a Saichang khua ah Ui-hai in ahon keih khak ding lauhhuai vetlou hi. A thilkhaam uh bulkalh uhi. Lamka zaang ah leng khaamtheih a tam a, khamtheih lah a tawm tuankei. Thil i khaamtei sek na ua a zik/dawn ah i khaam ua, a zung, ahong kipatna ah i khaamzou tuankei ua a phatuam tuankei. Mahni vengsung ah zu i khaamzou uh ahi maithei, midangte’ Leikai ah lah zalentak in a muhtheih thou. Zu hoihlou deuhdeuh leh a kihelte a lauhhuaidan hahgen mahlehang a dawnte’n tawp sawm tuanlou a, mantam pipi a valei thou ahih unchu, eimi mah in Siangthoutak in huan uh henla, midangte va vuk-vuk sang in eilak a khawsak haksa diakte’n a zuak uh phalsak mai in, kivakna in ana zang le uh hoihzaw mailou ding adia aw chih kha mi tamtak ngaihdan ah om kholkei leleng kei’ ngaihdan ah a om..

Eilak ah, khamtheih dangdang a duhte’n mu mahle uh zu tuk a kizuak zalenlou deuh ahihman a zu kigen hizaw hi. Pawl tuamtuamte’n vengsung siangthouna ding leh khawtang adia sualna adou uh sawiselna hipahlou in, a paidan bangleng et-tuah tuak omlou adiam chihna hizaw hi. Khaam si – kham si, kham si – khaam si dinmun a om hilehang kilawm hi. Pasal zuzuak khat in a gen ngaihtuahtham ching ka sak chu – ‘mibang a laisiam leh lawhnei lah kihilou, khutsiam lah kihilou, thagum bangleng kineilou, zi-le-ta lah kinei sam ahihchiang a zu ka zuak mai ahi. A taktak in, kei leng pasal khat hi ngal a mi’ nekna/dawnna nung teng hep duidui gige ka utpen ahi tuan kei, thil zumhuai pi ahi. Hileleng, upai omlou chu’. Mizoram state inleng khaamzou mahmah lou in ‘zuzuak khaam bikbekna dan’ zukkik ut uh a, Manipur sorkar inleng India Bawl Gamdang Zu (IBGZ) zuak phalsak mai lunggulh hi. Sorkar leng a lungkiat dimdem lai a, eiloi in khamkawm-kawm a bangtan khaamzou ding ihi d’uam maw?

Zuzuakte leh a dawnte ka gupna lam hizawlou in, a kizuakdan, a dawnte leh khaam a aomdan ka et vengveng in hiai tungtang leh a dinmun ah ka ngaihdan sechik beek kupbeh lai ka ut hi. Khawkhat kotsuah ah ‘hiai khawsung ah khamtheih thil himhim puaklut phal ahikei’ chih a taak uleh, ‘a kitoudelh awm ve uh’ achihsak uh achi uhi. Kitoudelhna chikhat ahi peuhmah ve. Eiveng ah i kikhaam vak ua, a zuak teiteite hawlkhiak ding, etsan ding, inn-le-lou phelhsak ding tanpha in i kivau ua, i kitoudelh kei ua, mi’ veng ah i va dawn ua, mi’n a hauhsakphah ua, e’n a selam ngen i lawkpih uhi. I mi nawhsuahte’ inn-le-lou kua’n tang ding, Village Authority member-te’n zuak dia a sum kihawm ding uh maw? Inn phelhsak in suksiatsak ta lehang, gam leitang man atamtam tawh kua’n din ding? NREGS nitha in thuak ding maw? Mi’ veng a va dawnkham a eiveng ahong tun chiang ua mi khaam-ek teloi kha, mi’n sihngam in hon na douthuk le uh kua a dingtang a pangtal ngam tuan ding? Meitei Leikai teng i hawlzak ngam chiang un zukhaam a nuamtuan deuh dia, ahihziak in, huai in tualgal nasatak ahon tun ding. Ka chih maimai hi. Bangteng hileh, ka buaipih lampang a hihlouh ziak in a ut in zuak uh henla, a ut in khaam uheh. Hehe….Pouh kiti leh!

Saipi chang, pautamlou a dai dide a om ding ka hihlam ka mangngilh kha a, ka hong houlim nilouh mawk a. Saichang khawphatlai in tuklai in tui a hou ua khallam chiang in a dawn zel uh chi uhi. Thil hitheilou himahleh Saichang khua a tui a haksatluat ziak in awm sim maimah hi. Numei leh naupang leng beel khu kimu tamlou a, seng/bawmrang a nylon-tin pua in tui tawi koihkoih uhi. Pasal, piching ngen 11 inn khat a kikulh ka hihman un a kisuanlahhuai hun tam mahmah hi. Nek-le-tak leh a nek-hun mahmah leng kikheng vek ahihman in sunglam in ana thei mahmah a, dailen hun ngeina deuh chih om theilou in ka kikhel vengvung ua, khatvei houh inteknu’n, “Dailen kimat zieng ahiu ie” a chih ka zakha chitchiat a, tui va lak ding ka kisuanlah ziak in ka ki-ip nilouh a. ‘Ahon ning mah ding uh’ chih sang in ‘ka ninhuai tuak mahmah uh’ chi lehang a paukam kilawmzaw deuh hileh kilawmzaw deuh maw, zaw deuh in. Papi khat tawh ka houlimna uah bialtu MDC in Santing Dawrveng apat tui zawldan ding ngaihtuah sak a, kumnawn a pichinsak teitei chiam ahihdan ahon genkha hi. Kum 2015 kha MDC Cup om kum leng hiven lawhching ngei ding unleng ka gingta hi. Bialtu MDC in kum 2013 a lampi lian Saichang khua tan tungsak ban ah school lamna ding mun leng bull dozer a phutsak ding chih khawng leng a gen a, a kilawp mahmah hi.

April 8, 2014 hun-awl ka neih ziak un kibual siang ding leh tui leng tawikawm ding in a lui uah ka va kuan uhi.Tuitawi ding awlmawhpen in ka pang na a chu ka lampaina pumgolh gai ka hihman in ka vuak inleng ka tunglah dek maimah. Huchia, lui apat ka paitouh un reserve singkung lian pipi pouna lak ah ‘the’ hamging chiaichiai a, suntanglai pi in ka lung a leng mawkmawk a. Neulai a, Sunday School gei a lawmte tawh ‘thereng aw mawngtolh mawngtolh, a lulam ah gal a om e’ chi a kikou nileng lai khawng ahon phawksak vungvung hi. Huai kia leng hilou, School luiguam a singkung sang pipi a khaugui kikhai ngeingoite a kiluai seklai mahmah ngaihhuai ka sa hi. A buaihuai chu, kei kiluai ngamlou, lawmte kiluai en a ana ngak charchar! Tu tadih adi’n a tui tawina uh gamla leh tawlhuai ahihman in ‘Santing Vengnuoi a zaw tui nuamlua hi-a, khawlai a tanky dim a zotuisiang luanglet ziahziah mai’ a chihphot uh ngai hi. Lamka-te’n ‘khuga dam a zaw tui tamlua hi-a’ i chih deuhzut ua, khawpi sung a tuisiang a kiningchin tuanlouh bangdeuh ahi.

Vote khiatni zingkar a kuva ka leina uah dawrngak-nu’n, “Ka khua uh bangchi na sa a?” ahon chi zenzen a, “Saichang khua hi khaw minthang leh kumlui, chikmah chiang a amin mangngei nawnlou ding ahi na a inn-te sethei ka sa, kuamah leng kikhuallou a a sum a hauhthawh na hi ding uh e”, ka chihleh, “A tamzaw in Lamka a inn nei, hiai mun kha nekzonna mun dan a kiteng maimai ahi. Kei leng ka tate 2 Chennai a om, khat Delhi ah, khat Lamka ah, kou nupa kia hiai ah ka om uh, huchisim vek ka hi uh”, a chi hi. Khaw kumlui ahih a latna chu lamkhuang kung, pasal 2 inleng pomzawhlouh ding khop a lian ding venvon geuh uhi. A inn-te uh hoihlaw kei mahleh a bawldan uh nop a nuam khat om hi. Khawdak theihna ding, a thawvenna lam pang ah bang (wall) sawnkhiak theih ding bawl uh a, a sunglam ah, tuangtung apat feet-lang ding khawng in dawhsang bawl uhi. Gim nipnep a vaitung dawhsang tung a gawpek maam henhon kiphah tung ah khawdak vangvang a tukawm in, singpi-san khum special deuhmai tawh vaimimchim bang meh lehang tawldam sungsung leh kilawm hi. Buhman leng poilou. Bal bang leng.

Saichang khua a kigenkhak chiang a genmang-mawh ding ei singtangmite’ lak a mimasa leh poimawh khat om hi. Amah chu (L) Pu Thangzam ahi. Kum 1902 in Saichang khua ah piang a, kum 1913 in Pathian thu awi in kum 1925 in Berry White Medical School, Dibrugarh ah Compounder zou in Manipur singtangmite’ lak ah amasapen ahi. Kum 1926 – 1944 sung Mission leh State sorkar nuai ah (a hun tuamtuak in) Compounder sem hi. Kum 1952 in Hill Town khua sat a, kum 1965 in Manipur singtanggam a amasapen ding in Cinema Hall bawlkhia hi. New Bazaar a Thangzam Cinema Hall (CCpur Cinema leng kichi) ahi a, cinema suahna ding in kizang nawnkei mahleh a inn bel tutan in dinglai hi. Neulai in, bus sung a kiselgu in Lamka ah, huai Thangzam Cinema Hall ah ‘bang a suak’, ‘next’ leh ‘coming soon’ bangbang kitaak chih leltak en ding in va kihawh peih hi. Lawmte Lamka hawhte’n a poster chauh a va muhkhak uh, a film va enkha hi awmtak in, phur deuh in ahon gen uh bang chu, kamka heuhou a, chiltui kai hnuar-hnuar a ki-ngaikhia mawleee. Pu Thangzam in April 17, 1982 in hiai leitung nuse mahleh Lamka khawpi a om sungteng a min manmawhna ding nei himhim hi – Thangzam Road.

Ka chihbang a Saichang khua, khaw kumlui leh minthang himahleh kikawmtuahna (communication) lam ah niam mahmah lai hi. Lampi lian kisialtung mahleh khua a siat chiang in gari luttheilou a, khawphat inleng 407 Tata chauh lutthei hi. Hiuhkhua a kikawmtuahna lam ah mobile phone bang leng Vodaphone SIM Card kia zattheih a, huai leng, munkhat ah hi a i kiheizek leh signal mangzel hi. WLL a chihte uh beek om di’n deihhuai hi. Ka pa damlou a om kuankhiaksan, inn lam lah kithuzak theilou ahihman in lungsim nuam chiahlou hi. Ka Presiding Officer pa uh a nak selaw mahmah, ging tuamtuam chi 5 khawng a mutging thei. Amah a ihmut sungteng ki-ihmu theilou, amah a khanlawh chiang a thawh hunzel. Himahleh, buaina bangmah omlou in vote khiak ka va zouthei ua, April 9, 2014 sunma dak 11:00 vel in Saichang khua ka hon pawtkhiaksan thei ua, ka omsung teng uh vuah zu-zu mai, khua seden ahihman in, ‘Saichang khawphatlai a hong hawh ka kisakleh Saichang khawsiatlai hizaw eivele’ ka chihleh a nuih uh a za vanglak hi. Dawrveng tan khe a hong painawn in huai ah Lailong lam a lawmte ka na ngak ua, nitak dak 10:00 vel a ahong tun un ka hong kipankhe nawn ua Aina khua a giak in, a zing, April 10, 2014 sun dak 12:00 vel in, damtak leh bittak in Lamka ka hong tung uhi. Ka hong kiklam uchu rank-down in ka om hi. Duty-na ah .303 rifle tawite kha VDF-te ahi ua, a dang tawite kha Police-te. Ka SLR gik ka sak ziak in VDF-te khat in ahon dawn a, ke’n ama’ rifle ka tawi a, mi hon mute’ ngaihdan in kei chu VDF ka hi a, ka van hon dawnpa kha Police ahi!

Saichang Khawphatlai a………:
• Sa man theipen pa chun a lobana thangkam dinga a puok leh a kam hengilh a, buk ah a taihsan a, a zinga a va kam guot leh a buk achun sangal nih leh savawm nih ana awka, zawng khat le ana awk guot laitak a va mui.
• Upa mit lengpen pa chuh lenkhawmna a a hunglut leh ‘kei kawm a hung chut guo hina’ ati chiet ui.
• Tangval hawihlopen pa chuh nungak a hel khak phawt a khawsik geih geih zieng ui.
• Doctor lienpen pa chuh ‘Doctor, khawilam ah?’ i tih leh cheng nga hi zieng ahi.
• Huih umloh napen a chuh veih i san leh atang atang in a pulh tha zieng hi.
• Sapchuom a chairman hih utpen pa chun khuol a zin lele chair a kipuok zieng sek hi.
• Sielpi chi duhlopen chuh ‘nawhchi’ i tihleh a chawm mang zieng hi.
• Theithuk thukpen chuh a thuk ta luo a, a nephawt a tum veng veng zieng ui.
• Cycle chut thiemlopen pa chuh cycle a chut leh a thiem mawh ta luo a, amah leh amah a ki bawhtuoh a, akintheipen in doctor samin atai veng veng zieng hi.
• Thugen sawtpen pa chuh Krismas a thugena a pan leh a chate khat in, “Pa, ka nu’n lo hal dingin na Pa va sam ah ei ti” ahung tih leh ahung ham hi.
• Blue film nuompen chuh a et a et thawh hilo in a nek a nek thawh ahi.
• Thavak phatpen zan chun zikloh-bu phatak in a sim theih hi.
• Kristmas nawp theih dan chuh mitduk cheng le a hak khawvak zing zieng ui.
• Suong seh hatpen pa chun a pute inn a sep phai atiu ie.
• Mi khawsa theilopen pa chuh a khawsa mawh ta luo a, a khawsa dah hawl mai hi atiu chu.
• Mission worker khatpa chu a pension la hun nailo mipi’n la deih ta lo paih zieng ding la hi deuh sa lo uh, a changleh school ah, a changleh sawlchak in, a changleh peon in office ah, a changleh police in, a changleh PWD lam ah, a changleh Anganwadi lam ah a pension ngak na’n a chawn viel viel u leh atawp in nurse zil ding in atai ting khawng hi.
• Kungfu thiemlo pen pa chuh lochul a pacheh hawl a achieh leh bangmah a mu puoi.
• Upa thainehlo penpa chu Sunday School a amin ahun lam uleh azi avak en phawt a azi’n um tih atih phet in ‘um’ ati ngam ham hi.
• Khawsik hatna pen khuo a chun athi haw hi a halh lam deuh ahi tau hi.
• Mei hatpen kum chun zaupi lak ahal uleh ahah kak ta luo a, a lo hawu pumin a ka beizo zieng hi.
• Upa thainehlo pen pa chu a zi’n angawng in akhit a a chiehna lam cheng ah akai viel sek a, suongchang a vawk leh a bawh gaih gaih sek hi.
• Chanchinbu suok mun pen chuh Secondly News kiti ahi.

A tawpna ding in, ka khualzinna kia hon gelh hile’ng tomchik inleng zawhtheih ding a simtham hilou ding hi. Himahleh, simtute khualna in Saichang Khawphatlai thu tamtak a kigelhna, BelhBU (a compilation of assorted moods and anecdotes), 2008 edition apat a suahtute’ lemsakna la in bangzah hiam ka hon teisawn a, amaute’ tung ah simtute kipakviau ua.

mangzouvl/25-09-2014

© Copyright 2024 - ZOGAM.COM. Designed by NemaGraphy.