Stress Hoihna leh Hoihlouhna

STRESS HOIHNA LEH HOIHLOUHNA

By Vungzamuan Valte

 vungzamuan valte new

Pawl sawm leh sawm-le-nih result khawng ahong suak siausiau a tulai naupangte a dingin kipahna leh lungkhamna hun ahi hi. A pass hoihte a dingin sepgim-gah muhhun ahi a, deihbang zouloute a dingin lunpna tung a thum huthut hun ahi a, a fail te a dingin maizum hun ahi hi. Hiai hun chiangin naupang tamtakte a dingin stress kichi, helh-holh chihdan a om theih ahi a, om heihoi, hi meimuai, kingaihtuah dedu leh lungphu kisai ditdit a puakgiktak nei dan a om khak theih ahi hi. Lohsapna khawng aom chiangin puaknathuai mahmah mai a, naupangte a dingin haksa kholdiak lai hi, nu-le-pate tunga kisuanlahna toh, lawmte maizahna toh, zum tuntun a omkhak theih ahi a, puakzohlouh haksatna danin khenkhat te’n neithei mawkmawk sek uhi. Hiaibang hun chiangin a piching zaw leh nu-le-pa dinmun neite a dingin pilvanhuai mahmah sek hi, kitai gugu a phatuam nawnlou ahihdan leh, thil kikhelsa te puakdan siamtak a kimakaihna poimoh mahmah mai hi.


STRESS kichi mihingte taksa tung ah siamtu’n guan vek sipsip a, stress nei baih deuh leh nei tamdeuh bang om sese sek uhi. Stress kichi mihingte a dingin poimoh mahmah mai a, sapte’n “FIGHT OR FLIGHT” reaction omsaktu ahi chi uhi. Banghang hiam chihleh, i taksa in natna hik bang a dou zoh poimoh a, huai dingin immune system kinei hi, hiai immune system in i taksa ah natna-hik hoihlou (foreign matter) ahong lut chiangin enchain masa sek a, huchi in a poimoh danin a galdou sepaihte sawlkhia in nuaichimit sak zelzel hi. Huchia i defence system a hatzohlouh chiangin galte’n i taksa buluh ua virus/bacteria pumdim in damlouhna chituam tuam in hon pumbuah thei hi. Tuadan mahin, galmun ah I taksa kigalging gige a, gamlak ah gamsa leh muhtheih-le-muhtheihlouhte ziakin kigalging gige a, huaipen stress hormone thupiak ahi hi. I ihmut sung nangawn in i taksa kigalging gige ahi a, misual hiam guta hiam, thawm lamdang deuh khawng i zak chiangin kikhanglouh guih a, tempawng leh singkhuah khawng kimaipah gopgop theisek hi. Hiai stress hormone neilou hile, patauhna leh meikang khawng aom chiangin kithei pahpah lou ding a, thil tampitak kikel kha ding hi. Gari i hek chiangin kipilvang mahmah mai a, taksa tawl demdum leh ihmu simsim kawm khawng in leng hiai stress hormone in ahuntak chiangin hon hunkhe naknak sek tangpi hi. Hiai automatic reaction kichi ziakin, sing i sat chiang bangin aneng hat taktak in leng fotfot sek a, i mit bang hon dengkha fok theisek hi, lamdangtak in kimitsi-man chetchet sek ahih chu.


Naupangte a exam masung teng uh stress mahmah sek ua, ihmu manlou phialphial khawngin leh, ihmu theilou khawng in hun sawtpi zangkha uhi. Exam zoh chiangin thawveng huai mahle uh, result suah ding nervous pih mahmah mai ua, ahong suah hial chiangin a stress level uh kiam zot mai hi. A hihhoih loute a dingin hiai stress level sang deuhdeuh mawk a, maizumna toh kingaihsiatna lam ah paithei mawk hi. Stress Hormone kichi toh Adrenaline leh Cortisol kithuah in i taksa hatsak a, kigingsak a, i hearbeat kinsak a, kin-gangtak a gamtat theihna leh chiangkuangtak a muhtheihna hon guan tangpi hi. Huchih hun chiangin i taksa leh i ngaihtuahna gim mahmah mai a, energy tampitak nemang sek hi, huaiziak ahi high stress level khitnung a i taksa a zoi demdum nasan.

Stress kichi a siatna omlou leh kiging gige a hon omsaktu ahi a, ahun hun a nasep leh ahun hun a zingkar hon thousak theitu ahi hi. Habit ineih chiangin huai i habit pen i taksa in kingeinaseh sek a, huchi in hia stress hormone pen I body clock/alarm clock suak hi. Huchidan ahong hih chiangin ahunhun a nasep leh ahunhun a project bawl/office kuan chihte nuamtak in kipapih thei a, haksatna leh lungkhamna kineilou tangpi hi. Himahleh, procrastination kichi, ahunhun a thil hihlou a, nasep ding nuse zelzul, awl in ka hih mai ding, ichih chih chiangin nasepding leh mohpuakna hong kikholkhawm tektuk a, stress level sang hulhul thei hi. Huchia i stress level a san-det chiangin huai hormone hoihpi khat i khuak apat hong luangkhia pen ki release den ahihna ah i taksa in zoulou khong a, hoihlam sangin siatlam manoh thei dingin i taksa hon lok thei hi. Huaiziak ahi mi tampite, nasep ding haulua leh mohpuakna haulawte a BP uh asang sese sek. Guta latate leh zuaugen a nekzong te’n leng stress level sangtak nei gige ua, huai in a ngaihtuahna uleh a taksa uah nasep hoihloutak nei a huham un poisak neilou tangpi uhi. A lungsim guk un kisiamtan theilou ua, ihmut mulou in mite theihlouh Karin gimna leh puakgik guktak nei naknak uhi.


I niteng hinkhua ah stress kinei chiat a, tulai khovel kitaitehna sangtak ah stress level sang utdiak zawmah lai hi. Khopi khawng ah i khosa ua, hun/time delh in i phesuausuau ua, timeline delh in I kitaiteh duamduam uhi. Hiaite’n stress level sangsak den ahihna ah khenkhatte a dingin haksatna tunthei veve hi. Nekzonna khat peuhpeuh ah occupation hazards kichi om ahi a, mite theihpih ding a kilawm khollou, ahon theihpih ua phatuam ding leng hikhollou, aguk a i thuak tampitak kinei chiat ding hi. Huaite’n I stress level sangsak den thei a, itmut theihlouhna bang, ann kam limlouhna bang, lungsim natnate bang ahon tunthei vek uhi. Medical leh Engineering lam toh kisai ensin le, a training lai un hahkat thei mahmah mai ua, nuamtak a hih hiauhiau omlou hial ding uhi. Aguk a lungkiakna nei leh mite theihlouh kar a kapkap bang tampitak om uhi. Eilak a doctor leh engineer ichihte nidanglai in PU Sc haksapi a pass khawng ahi ua, back subject nei lemlum, leh ahuntak a zouzou mahmah lou tampitak om lemlum uhi. Thuakhatna leh kuhkalna neiloute a dingin thuakmualsuah haksapi khat ahi a, huaite ziak mah ahi ngei ding, depression nei kichi vaite bang tamthei mahmah mai uhi. Hiai stress level sang gige pen betdaihna dingin cigarette khawng tep phuauphuau sek ua, sleeping pill leh khamtheih chituam tuam hihkha sek uhi. Khenkhatte suakta zoulou in depression in pumbuak kha a kingaihsiatna toh deihlouh lamlam tungthei sek uhi.


Stress pen mihing tengteng in kinei a poimoh zong poimoh mah ahi chih i genkhinta, himahleh, cronic stress in lungsim damlouhna hon tunthei ahih ziakin pilvan kul mahmah leuleu hi. Anxiety kichi, helh-holh, hi hehu, hyper deuh a om khak theih ahihna ah hiai anxiety ineih inchu ei leh ei kitheih khiak poimoh mahmah ahi hi. Ngaihtuahna hoihlou leh kingaihtuah paisuak khak theihna dinmun, depress tak a omkhak theih ahi a, maban neilou kisakna, phattuamna neilou kisakna leh, siam neilou kisakna te ziakin mahni hinkhua ninhuai kisak khak theihna lungsim piang thei ahihna ah pilvanhuai mahmah leuleu hi. Kipahna neulou leh kipahna mel langsak theilou a negative lam ngen mutute a dingin depress khak baihlam diak a, pilvan kul chihchu nepte, mite kipahna va kipahpih tei a mite lak a maitai dan leh mite thilhihte va soisel seltu hihlouh tup dingdan ahi hi. Kidektheihna poimoh mahmah nawn zel hi, huai dingin ngaihtuahna piak ngai a, re-act phutphut louh dingdan ahi hi.


Sahang toh sakor gamlapi ah kimukha hile uh, sakor in gal-et ding a kihemmang hiau ding hi, stress hormone aneih ziak leh fight or flight hormone in a makaih ziak ahi hi. Gamlak ah sahang toh sakor kibingphut khak phut mawk le uh sakor pen a taksa pumlin ding a, atha zoi-gai vek ding a, tangtheilou ding a, statue danin ding geugou mawk ding hi, stress hormone ngamkhat a ki release (excessive) ziakin fight sak theilou, lah taisak theilou in koih mawk ding hi. Huchidan deuhmah in, mihingte taksa tung ah leng stress level asan det chiangin, hihpeih neilou, seppeih neilou, ngaihtuah peih le neilou, lah aguktak a kingaihtuah dedu chihdan dinmun omsak thei ahi hi. A result bel buaihuaipi suakthei a, lungsim natna damtheilou neihkhak theih maimah hi.


Naupangte tung ah stress neiloute ahoih tuan keihial a, a mohpuaknate uh sembuching thei dingin stress mah a poimoh zel hi. Himahleh, a omdan khawng uh hong kikheng lua hiam, sinsia/heh phutphut, pau-utlou a om ngelngal, lawm polh sawmlou leh, result suah khit chiang a kikulkhum mawk chihte aom chiangin pilvanhuai diak ding hi. UP a papi khatin a tapa pawlsawm fail kipahpih in nasatak mai in lopsak zuazua a, pakkhi khawng oksak tertual hial hi. A tapa in a genkhiak in ka lungsim akhoih mahmah mai hi, “ka pa’n pawlsawm fail tapa anei a ahon pampaih kei, hoihtak in lai ka sim ding a kumnawn chiangin sangtak a pass ka sawm ding” chi hi. Hunpaisa leh thil kikhelsa i bawltheih omnawnloupi lungkhampih a kuikunguk a om sangin, i maban ding poimoh zaw a, huai ngaidan ikichituh dingun hoih kasa mahmah mai, tuadan hileh depression leng tawm deuh ding hi.


Piching te’n leng depression kineithei lua ahi a, depress kichih ziak a, zu dawn dawn a a phatuam ding omlou, cigarette teptep ziak a a phatuam ding omlou, bang ziaka depress ka hia....chih iki diagnose ding uh ahi zaw hi. Aziak tak i theisiam chiangin depress hial nading omlou le hithei, houchik leng hithei veve, i ngaihtuahna ziak lel leng hithei maimah ahi hi. Counselling lam tantan tuntheih ahihna ah eimah dinmun i ki-et chian a kul leh poimoh masa ahi hi. Nupa kar a buaina khawng bang leng midang va kigolh theih luat khollouh ahi a, aziak diagnose thei hile houchik a damask theih hikha maithei ahi hi. Lawmhoih leh khanvual te’n zong ahon panpih thei ua, midang kiang a theihsak sese khollouh a nupa kikar a i kisai vaiveng theih leng aom ding a, huchilou a asai vaiveng theih tampi i family friends te tungtawng a damsak theih zong om khamoh lou ding hi. Nekzonna ah mangbang kisak hun leh maban bing kisak hun i tuak chiat ding ua, nuamsa hidan a imuhte zong huchi lawmlawm khollou khathei uhi. Boss te ziak bangin adiak in numeite bangin haksatna genkhiak theihlouh tuakkha thei ua, papi toupi inleng kituahpih theihlouh mihing kisepkhakpih thei zenhouh mawk laizang hi, i suangtuahna ah thil tampi aselam kipiak khak theih hun tampi omthei hi. Mi khat in, na hehtha asuah chiangin punching bag koih lechin, na boos pa danin kungfu, boxing zialzial lechin pressure/stress release ding nahi chihdan hial zaw......kimaituah a gen fel Kankan aom kei hi.


Social Media ziak a stress leh depression omthei achihte uh a gintak huai lou khol kei, himahleh, thil tengteng ah positive attitude neih akul a, mitengteng in hon phat phat tuanse ding ua I kikoih leh chu negative feeling kinei ding mah ahi hi. Midangte leng lungsim se chikchik nei, depression nei, leh stress hormone luanglet zuazua, eisang a khawk zawte kha mihehpihhuai ahi uh, chih theih ngai lua hi. Kimulou leh kimaituah lou a kithuzakna ah hangsanna aom a, thutaklouhna apia a, kikousiatna leh kiengbawlna ahingkhia hi, hiate theisiam lou a en’ a buailoh ding lehtu khoihse lou ding himai ahi.


Hun-awl hau lua, hun zat dingdan theilou kitam mahmah ta ahi a, tutmun a hun zatzat pen taksa leh lungsim a dingin damtheihhuai louhial ahi hi. Khutnasep hiam, lunglutna lam khat nei ding, productive deuh thil sepkhiak ding, taksa sawizoi (exercise) a walking, game kimawl, gym a hun va zat khemkhem, laibu sim, laigelh chihkhawng a poimoh a, eikia kingaihtuah dedu a om gemgum sangin, mukpuak simpi inle huih va dik in, midang va mu lechin na navak kuau mai ding hi. Khopi a omte’n hun-awl zat dingdan theilou sim ngen ihita ua, suty lah tam, sepna lam lah awlmohhuai lawtel leng hikhollou, govt nasep ichih huchidan khawng ahi a, khanvual ding lah tam khol hetlou, hun zatdan i kisin keileh i lungsim leh taksa vakvai thei lawtel dingdan mah ahihi. Army officer te’n club leh golf ahaipih ua, ahiding mah hi in ka thei, sungkuante toh omkhawmloute a dingin hun-awl neih hi thawmhauhuai pi ahihtuak ve. 1993 kumin Pu Thiauzakhup, Retd Chief Commissioner, ITAX in Calcutta ah khatvei hichih hon dong kha hi, “chess na kimawl thei hia...” ahon chi hi. Kimawm theilou, lunglut le lunglut lou...chin ka dawng hi. “Banghiam khat lunglutna naneih keileh denchia hun zat mahmah haksa sa ding nahi, vaigam a omte a dingin holiday zat dingdan zonsiam ngai ahi” chia ahon genkhak ka ngaihtuahna ah aom lawtel mawk!


Thadah ichih ahong piankhiakna leng lunglutna lam neihlouhna leh maban sutzop ding lunggulhna neilouh ziak ahi tangpi hi. Maban neithei dingin takheh chia kuankhiak a patkhiak ngai a, huchia a kuankhe peihloute kha stress in pumtuam khanak sek hi. Thazoi ngoihngoih kawm in a lungsim un ngap nei mahmah lou ua, aguh atang uleh a taksa te un thuak kholdiak a, a lungsim un nasatak in thuak lai hi. Lunglutna lam sem hile kihat mahmah mai a, gintaklouh tan kitung zou mawk hi. Khopi ah nasepna mun delh tonton in i tai hehu ua, hiai kha stress honpetu ahi khol kei, sepgim ziak a taksa tawl demdum kichi pen burn out ahi zaw hi.


Eimite hi kigensiat thangsakte ihi ua, kipahtawina lam leh kampha-kamhoih zatna lam ah i chilkon mahmah mai uhi. Ki encourage dan siam in, na fel, na hoih, na nalh, na kilawm, na kuhlak, na siam etc. chihte hi tamsak semsem leng mitampite a dingin tha-ngahna leh lungsim nopna, tawmdamna tun thei ding hi. I kigensiat kheukhou ziak un stress tampite tung ah i guankha ua, zahtatna lungsim toh nervous sim pepuih a mihingte i om chiangun khenkhate a dingin nuamlou sakna leh haksatna tunthei hi. Lungsim tawldamna lah i dampih ngal ua, tuaziak in kipahtawidan siamte sungkuan a lohching zaw naknak him uhi.


Huaite I gen hangin innlam a omte a dingin kidaih zoh hilou achi ua, hun-awl neilou a social leh siallou a kihelte a dingin sungkuante toh omkhawm hun tamlou zel hi. Kholak a vakthap theihna atam a, time pass ding a tam a, mite zi bang va melh melh kha aom duam a... zawdaih in. Himahleh, tuailai lam ah, innlam a omte’n khauhual a thangsak sim mawk ua, nulepate mohpuak ahi hia, broken family ziak hia, khamtheih guihtheih ziak hia??? Hiate aziak sutkhiak a a damdoi ding zonkhiak chu poimoh mahmah ding ahi hi.


Stress hoih na nei hia?
Stress haulua nahi hia?
Na stress gige leh nang ziak ahi!
Control dan siam in la, na taksa leh lungsim thuzoh sawm in!
Thumna toh pang lechin, nisuak nawn in tampitak a vaiveng sak ngei ding!

© Copyright 2024 - ZOGAM.COM. Designed by NemaGraphy.