Bulpi leh munpi lam khualzinna

BULPI LEH MUNPI LAM KHUALZINNA

By Vungzamuan Valte

vungzamuansingtang

KIPATKHIAKNA:
January ni 8, 2018 nisuak kilawmtak mai ahong suakkhia a, ka tup leh lunggulh gige Bulpi lam leh Munpi lam khualzin nading ahong remchang zenzen a, phalbisuklaipi leh Khuga dam ziaka meizun kai thiithiai nuai ah kithalawp takin ka kuankhia uhi. Bungmual City nuamtak in ka paikan tou pah ua, Pearson khawsak zek ah lampi kuakse pipi ka taikan tou nungnung ua, gari khenkhat atang nengnung mai ua, a lungliaphuai simpian pah mawk hi. Himahleh, ka gari hektu un lamkuak leh leivui khu lunglung kar ah ahon taisuak pih thei a, Mission Compond ka pelh hial un zaw lampi ana nuam huanhuan khop mai. Hiai Mission Compound, bang hang a nusia sia ihi ua, kichih khum pah souhsouh kawm in mualtunglam ka manoh tou ua, zun suakte a diangkhia ua, zun masa ka tha uhi.

LAMPI A KHUATE:
Huchi a taitou char char in, Mata Lambulane, leh Hengkotte ka taipel pah zungzung ua, huchi in, Tuilaphai ka tung uhi. Hiai khua pen Henglep leh Thanlon Assembly Constituency gamgi ahi a, luiluang khat atui siang kilkel in akhen hi. P. Sezol ban ah Tuilumzang kitung pah a, gilkial simta ahihna ah, S. Kholian ah ka khawl ua, zing ann ka ne uhi. Hiai khua pen mualsangtak tung a om ahi a, vot uang mahmah mai hi. Khualzin akihi a, ann nek alim pah mai hi, a mehthak uh chu naak uang thak himai. Thingkeu khua paipel in, Chiangpi, Lawnmual, Aina kichite kitawn a, Aina ah ka dinkhawl uhi, nunglam ka etkik chiang un mual sangtak mai paikan khin kana hi ua, hiaimun pen Assam Rifles te Batallion Headquarter khat ahi hi. A khua pen nuam lawtel ding bang kei mahleh, huih asiang mahmah mai a, tui kiningching zawmah lai a, AR te omna mumpi ahih ziakin nektak zonna nuam tuam mahmah leh kilawm hi.

AINA (AINAH) I hon pel hial zaw, camp atam khop mai, koilak lak hiam ah camp a om teltul mai ua, nuam ahi hia, nuam lou chih le a theih haksa. Kuate te’ camp le ahi diam a? Lampi kual lua ahihna ah, short cut achi ua, short cut a ka pai zenzen uleh, a hautak khop mai, buannawi daai lou dingpi in buannawi ka daai suk zialzial ua, mangbatna mun a tam eive!

KILEHKHAN ZENHOUH:
Pai sunzom zelin, Mualhoih ka taipel ua, Santing khawminthang takmai kitung khongkhong hi. Santing ah sawtlou chik ka khawl ua, a damtheihhuai mel khopmai le, a paunuam ua, a fel thei bok ua, Nabard te leh Nercomp te, a nasepkhiakte uh a kituh namun khawng uh (Market shed/water tank etc). ka muh in Agency tuamtuam te panlakna huchitel ahi maw, ka chipah mai hi. Sangting khua ah “ kilehkhan hiveh aw” chihna ding muhkhiak khat ka nei mawkmawk hi. Gari a van kipaw teltulte lak ah Bisleri tui dandeuh, bottled water tampitak ka mukha khanglang a, hiai khawng sum sensak in Zosiktui luanna mun ah bang hang a Vaigam’ tui limlouchik lehpuak ihi laizang ua, ka chichi mai hi. Chongchin, Sainoujang khuate ka taipel pah ua, atawp atawp in Leijangpha khua ka tungsuk uhi. Huai khua ka tun un kithawhuai hileh kilawm hial in akhua ana nuam mahmah mai a, a khawpi suak mahmah mawk hi. Dakkar kimkhat phial ka khawl tawldam ua, lawmte’n a nasepna lam uh aluh gulgul mai ua, meltheih bang ahau mahmah mawk uhi. Leijangphai khua khawminthang khat ahihna ah, ka vialvak nilouh a, Khawlum gam ahih ziakin thoukang leh thouvai, thoupi,chip chih khawng a tamtuak mahmah mai a, huan (garden) bawlna ding mun hoih taktak a tam mahmah mai a, farm bawltheihna ding mun lianpipi a om zezua mai a, khawsak theih luatna ding khua ahi him hi. Nunglam I etkik chiangin, mual sangtak mai in ahon nungngat renrun a, kulhbang in a umkhum mah abang a, a etlawm khop mai. Khawlum gam ahi a, Kuva kung khawng apou ngekngok ua, nektak zonna lam ah khangtou thousam un mu ing, Meitei nupi khat bazaar ah nektheih zuak in a om ve.

Leijangphai kitaipel pan ichihleh, Tallian khua ka tung pah ua, Hausapu zongin lawmte a phevengvung ua, gamkuan ana hi maimah. Hausapu’ inn ah innngak omloupi in ka khawltawldam ua, Ngakul khawng ka enkimvel ua, ngasa sanga chu ngawl lou dingdan ahi ve ua, mehding annkam neng bang neng ahau ua, zuaktheih tam leh kilawm. Kitaiphei nawn pan chihleh, siklei (Bridge) bengseng deuh mai aom a, bil am zenin ka taipel ua, lawm te’n “the noisiest bridge” ahi achi uhi, rail bridge aa tuang khalou chu ahi khol hialsam kei ding uh.

THANLON:
Aban ah Suangpehmun ka taikan nawn ua, ka tun namun ding uh, a minthang mahmah THANLON vangkhua nitaklam dak 4 vel in ka tung khongkhong uhi. Thanlon khua a vot hiauhiau mahmah mai a, bazaar taikan in Htp Mumung papite innlam ah ka taisuak ua, Rice Mil ding paw letlut kahihna uah, hun sawt kuamtak ka buaipih nilouh ua, khawmial zul in ka man zou hamham uhi. Huih a vot tonton khopmai a, koi a tung ding ka diah aw? Chih ka lungkham sim lai in EBCC’ D.S. Quarter a kinga ding, huai a CDS te Resource Centre heutute toh aksa nekhawm ding, chihdan ana hi a, ka thawhuai zawzen hi. Khua ahong mialsim’ takin huih a vot mahmah mai a, pawlam a om a, tawptung a meilum awilouh inchu mangbat theih luat dingdan ahi aw!
Thanlon kituhna thu kisim kha kha hiven, hiai Thanlon khua I humbit dan uh lamdang ka sa a, mihangsante sulnung ka muh in kahtha asuak hial hi...
Aksa, sihzou toh pok, singtang ak hizawmah, kon zial khawm ua, awl in program omdingdan ka genkhawm ta uhi. Nitak dak 6 a Convention English School a kimuhkhawm ding chih ahihna ah, hun om zeklai hiven, ka vakkual zek uhi. School ah kimuhkhawmna nuamtak ka neih khit nung un, ka paikhiak uleh, aksi khawng avak phengphung mai a, vandak khak khak in a om zawzen hial hi. Huchi in, zingsang baihtak a ngabeng ding chih ahihna ah tuisiam leh nga matsiam tonpih angai a, lenkhang khawng buaipih in, saham achi mai ua, pa Muante tapsak ah ka va tukhawm helhul gouh uhi. Lup kuan in D.S. pa, pu Song toh houlim nawn nilouh in dak 10 tan meilum awi kawm in, English Medium ahoihna omtham mahleh, Grammar, Science leh, Mathematics subject te khawng tuh, eipau mahmah a kisinsak a poimohdante ka houlim ua, laisinna lam ah, khawta apat kipankhia te mah hong lohching zaw ding ahihdante khawng uh genkhawm in, panlak luat ding ahihdante, panlak dingdante etc. ka genkhawm khawm ua, dak 10 ahong ging mawk hi.

TUIVAI THANLON APAT KAIHLAM LAM
thanlonapatkaihlam

GAM KUANNA:
Zingkar baihtakin ka thoukhia ua, sanga man dingin Mimbung kai lam ah Tuivai ka manoh tingteng uhi. Himahleh, Diarkhai khawng munuam ka hi a, ka khawl ua, Sumtuh ka munuam zel a, ka khawl zel ua, Khazang lah munuam zel, ka khawl zel ua, Phaitong lah munuam zel, ka khawl zel ua, Khazang toh Phaitong kikar aa mun nuamtak khat ah Ngopa Tower signal mu hiven, ka diangkhe souhsouh ua, ka chiak chelchul mai uhi. Ek tha hi awmtak in, khualzinte hileh, Khazangte hileh atu tiltel mai uhi.
Awl a kithawi suk in, Sinzawl dak 10 in ka tungsuk khongkhong ua, nga manzou dingin ahon gingta khol kei hial uhi. Mimbung kaai ka panlai un, lampi munkhat ah phone ahong liing dordor a, signal a muhna om ahi di. Pa Zelsiam lei (Bridge) kichi ka taikan ua, a gal lehlam ah ka kinga uhi. Mimbungte louzau aom zek a, loutul a loubuk khawng ka muh u’n lung a suleng khopmai. Tuivai luidung ah buhman huan nemasa in, nileng in ka diang lehleh ua, nga chu ka man zek sam uh aka. Nitaklam dak 4 in ka paikik ua, Sinzawl ah nga bangzah hiam nusia in, zingchia ka zingmeh ding uh chi in ka paisan ta uhi. Thanlon nitak dak 8 vel dingin ka tungzou hamham ua, gul ka buaipih ziak utoh, signal muhna mun a tut nilouh utte ziak toh, lampi a khaw Hausate khenkhat muh ut neite ziak toh, ka zekai sim dektak uhi. Thanlon khua anuam mahmah mai a, midang houlimpih luat ding ka tuakkha khol kei na a (tawlnga manlou a diang thethu kihi hiven), D.S. pa khaikhansong toh hun maphatak mai houlimna ding hun ka muhtheih ziakin manpha ka sa hi, azi ngialhouh, Tuivelzang khaw Hausa tanu, nidang a Singngat a school kai kha ahihna toh, houlim anuam a, zintun asiam ua, ka khelah mahmah mai hi.

BUKPI AH:
A ninawn zingkar baihtak a kipankhe pah tingteng in Tipaimukh Road zui in, a minthang BUKPI khua ka manoh ta uhi. Tupna omlou hileh Phalbi sukpi lai, zing dak 5 khawng a kisakkhiak khualkhual zoh ding ahi himhim kei hial, a spirit om tlat aka hia maw le. Zoutung khua ka tung ua, akhua a bubit mahmah mai a, buailai a buai khalou ahihdan uh etmai inle a theih theih mai hi. Sing inn, rangva inn ahi tangpi a, ami omte a damtheih mel ua, aduang ule ching thei nguaknguak mahmah mai hi. A vun ule hoih ahi ding, tui ahoih a, huih asiang bok a, damtheih luat ding mah leng ahi hi. A khawkimvel uah reserve lianpi a hawi ua, sing lianpipi aom khepkhup mai hi, gamkang leh huihpi chu lau lou deuh ding un a gintakhuai.
Ka pailiam dek panpan ua, lamtung ka taitouh uleh gari a nuailam a ging longlong mawk a, minit 20 sung ding khawng ka vel thithe na ua, bangmah thawmhauhuai ding ka muhlouh ziakun ka pai sunzom nawn uhi. Huchi in, Bukpi khua awl in, Sukek lui taipel in ka tung khongkhong uhi. Bukpi khua ah lawmten hihding nei ahiding ua, huchih sungin khawsung ah ka vak vialvial a, Bukpite aktal 2 kingikngik te ka kisualsak zeek a, naupang kimawlte volley ball ka va khoih thahah leh, ka liangkou anuam tehchiam kei. Khawtual papi Tuibuk nei khenkhat toh kituakkha in, ka kikhilai ua, lim khawng kila in ka buai nilouh hial hi. Akhua anuam mahmah mai a, tui ahoih a, khawsung asiangthou a, huihnung anuam bok a, pil luatna ding mah ahi ka chichi mai.

Lampi ah loukuan ding papi khat ka tuakkha ua, School Headmaster pa inn ka kan uleh, ahon ngaihsak hetkei mawk a, gari sung khawng ah ahong daklut keukau a, hai honsakmel takin ahon enkimvel heihai zel a, a heipi a liangbat toh anuam gelgawl keisim mawk hi. Ka gen thak thak zawzen uhi. Bengngong hinteh, ka chisim panta a, himahleh, ahon paikhiaksan dingkuan in, ahong kilehhei zual a, huaipa’n thei mahmah inteh, chikawm in ka gari nung ua tuangpa a kawk chenchen mawkta hi. Lamdang ka sa mahmah mai a, Bukpi te khuak phak zohding vual hikei e, ka chinilouh hial hi.

Bukpi khua pen inn 200 vel ding ahi ua, Community Hall nalhtak mai anei ua, Biakin leng hoihtak mai anei velvual uhi. Bulpi lam a khua omte lak ah a bubit mahmah khat ahi hi. Hausa veng ah ka khawl zek ua, gam kuan ding khenkhatte toh tuibuk bang kipia in ka kikhen thei vanglak uhi...Lamka manoh ding ihih chia!

TUILIAM LUI:
Bukpi apat Tuiliam lam a lutsuk in Bilpi kot khawng ka taipel ua, Pu Sinzalam te lampi bawl ahi achi ua, anuam mahmah thousam hi, lawmte’n bel, gam-ak in lampi a thaisiat louhna dingin gam-ak hawl pawl om ahi, achi uhi...chiamnuih ahi di. Hiai lampi pen black top baihlua uh ahi de aw, chihna chu ka nei. Tuiliam ah ankam limchi taktak om achi ua, lunglawp tak a ka omlai un, bangmah muhding a om kei maimah hi. Gintak sangin lampi a nuam vanglak a, buaina om hetlou in, Aibulon a paisuak ding ka puak uh a kumkhia a, gam ak lamnawl aa lengkhe utlou ka mat zohlouh nung un, Phaitong ka tungtou uhi. Phaitong ah puakding om zek ahihna ah, ka khawl zek ua, Aibulon, Lawibual, Bungpilawm, Leisen, Hanship chihte ka gal et et ta mai hi. Huailam khuate I gal-et chiangin, gamla chuai chuai sim abang na ua, tleirol lai a ka siksuah sa ahihna ah, hun kinei hileh va sik thak nawn ka lunggulh sim thou mai...khua chihtaak ding zaw om nawn mahmah lou ahihdan muhtheih in aom hi. Bungpilawm lam leh Leisen lam, lampi nasatak in kibawl saan lel lel a, kumnawn chiangin zaw, nuamtak in tuntheih ta venchia.
Ahia, Ngazam kichi a minthan dan agen kheukhou ua, MDC Constituency minputu pentak a kiselgu keukau chih di hia, muhphak dingin a om kei mawk a lamdang ka sa mahmah. Sinzawl MDC Constituency khawng chih zawk mai awmtak, kheng rang uhen aw!

tuivai

KIKNAWNNA:
Phaitong apat Sinzawl ka tungsuk kik leplup ua, Zing ann limtak a ne in, phone signal muhtheihna mun Guest House mai ah ava ding sepsup nilouh get uhi. Taisuah thei khongkhong ka hi ding ua, lawmte achiak nasa bok ua, Tuivai lei ka kanlam ule phawkpha lou hial in Khuanggin ka tungtou dorh mai uhi. Kivial tou nilouh in Songtal ka tung ua, Pawl 10 exam ding kikulhte lapman chet ka kichih uleh, a paikhe man chet zawmah ua, a nunglam uh ka muman hamham uhi. School Building ahoih mahmah mai a, himahleh, kikhak bekbuk ahihna ah, lampi hoihloupi zui in ka taitou nungnung ua, khawsung ka tun un program nei aom ua, ka tawnkha kei chet uhi (pumpel kha). Kizen lua, chi in ka taisuak dek ua, Htp Mimin Baite ahong pai kha chet a, kichibai kawm a kihoulim zek in, luttou sese lou in ka taisuak vengveng ta uhi. Mualnuam ah khawl angai a, van puaktheih theih guang in, gamvak ding a kawlchiang tawi a kuankhe dingte toh kihoulim zek leh tuibuk kikhilai tuah in ka paikhe dek chenchen ua, U Rangkhum naupa, Thanchawllou, Singngat a khawsa ka mukha guih a, sungkuan vai a khualzin ahihdan ahon gen hi. Kum 2 phial paita a nupite toh Songtal lamte’ kinantuahna thupitak aom namun ka taipel pah ua, gintak sangin lampi ahoih kei vanglak ka sa. Kaihlam peng ah ka dakdak mai ua, Kaihlam phalou a kik hial ding chu aw, chihna lungsim toh, taihsat mai angai a, Tuima ah ka khawl ua, bazaar theih theih bazaar in, nek theih leh dawn theih omte ka ne ua, ka dawn kawm ua, lohching kisa em em in ka taisan ta uhi.

Lungthul khua tawn in, Suangdoh ka tungtou dorh ua, Singngat khua ka tun hial unchu, khua amial khop mai. Ka haih hial thok aka mawle; lawmten zun thak ding leh khawl ding achih ziakun, Pa Zotawn ka va veh zual a, electric a mit ziak ahi ngei ding a, ahon theitum kei zawmah lai a, kigen leh pai ka thuah ta mai ve. Army gate a buaihuai nawn kei a, khamuang takin leh lamzang takin, innlum dak 8 in ka tung khongkhong uhi.

NGAIHTUAHNA LEH SUANGTUAHNA:
I BULPI lam a giautau ka sa mahmah mai a, lampi zaw a paisuak sim ta, Saptuamte leng a om hoih mahmah uhi. Himahleh, government school, dispensary, hospital leh office tuamtuam te ahiding bangtakin a function kei mawk ua lungkiakna lianpi ka nei hi. Tui nek ding hoih taktak khua teng phial ah akai zuazua ta mai a, Mualnuam khua nangawn ah tui sun leh zan in kaita mawk hi. Sinzawl ah bel, Singngat kua mah bangin tui lam ah agiautau ua, hehpihhuai uh labang, anak ding lah om tuan khollou. Bore well khawng aom thei hamham diam a?

Nektak zonna lam ah louneimi ahina ua, meh ding leh lei ding a vaang mahmah mai mawk a, lamdang sakna lianpi nei ing. Gamsa sahou, ngahou, mehhou banah, singtang meh (phalbi meh ding) avaang mahmah mawk hi. Tuima ah Kangkap te’n nek ding leh lei ding zuaklou hile uh kivuaksuak ding aka le. Mizoram ah khualzin lechin bazaar ah tuuk leh khaal in nekding leh mehding adim ahaa in kizuak den hi, nasem taktak a khankhiak sawmte leh, huchia, a tlachop hinkhua zaw kikhai deuh mah ahi ve! I khawluite uh a giau thei mahmah mawk ua, khua khat ah inn tam hetlou mawk hi. A khuate zaw nuam lou thahah kei hial, Khazang ngial houh akhua noptuak mahmah depdup hi, inn 40 apha duam ah, Phaitong khua bel inn 50 vel ahi ding a, gintak sangin a kense zaw, neulai a I muhmuh sa ahihna ah, huchitel a kensia ahihdan kithei khalou hi. Sinzawl pen inn 150 achi ua, adik chiah diam a?

Khual izin a, eipau siang sitset a, atek akhang in ahon houpih kiaukiau u’zaw a manpha in a khamuanhuai tel mai. Hiai I BULPI lam bangchileh bubit kik thei ding hiam? Chihpen lungsim ah thamden maimah hi.
Pa V. Paukhansiam laphuah khat Tangval Thangroumawia Thomte in siamdeuh mai a asak ngelngel khat, ka lunglai ah thaanden maimah venchin, ka lailung sung ahon sun kha gige a, ka bilkha ah gingging veh aw!

“ZUUN LOUH ZOGAM AVA IN ZUUN DING HIAM”
Zuunlouh hi thahah kei ve aw, zuun zuun lele ami te’n izir tuan keileh zaw, zuun man omlou ding ahi, chih ka muhkhiak dan ahi. Azuuntu te’n zaw zuun mahtham ve uh aw! Tipaimukh Road paisuak purpur, huiaban ah inter village road teng paisuak simta, Tuiliam lei (sik lei) hoihtak mai tawnin Zogam product truck dimlet hnurhnur aa puak ding ineih tuan keileh, I khantouhpih vak tuan keihial ding. Guite kual gamsung neuchik ahi chih mit a muhtheih ahi a, Guite Road hoihsuak nailou himahleh, Sinzawl apat Diarkhai lam tawnin Thanlon ah, Lamka ah nuamtak in atuuk a khaal in tun theih veve hi. Puakkhiak ding aom tuan keileh phatuam lou ding hi. Guite Road hahtak in a kibawlsan lel lel a, hiai lampi I zat phattuam theihna dingin bang lam ah pan ila ding ua le? Mite khualzinna lampi ding leltak in zaw pammaih lawdeuh lou ding hiam? Kangtarai a tuang kawm in lou ikuan ding ua, farm ah ikuan ding ua, van ipawkhe hnurhnur ding ua, lampi ah isekkhe tou/suk ding ua, gari in niteng in ahong la ding uhi. Sihphir Iskut product, sai-ip aa alom alom a truck in niteng a apuak khiak loihloih theih ding zahdong ichiin tuan kei ding uleh phatuampi louding hi. Mi hausa pipite gari hoih taktak toh ahong tai ding ua, bye bye chi in naupangte lamgei ah ading ding ua, I enliam maimai kumkhua kha ding uhi. Sihphir te’n Iskut ziakin a hauhsak loh ua, e’n bang lam ah? Kisakkhawl hun taktak ta hilou hia lawmte!

NGO TE NASEP:
Ka khulzin pihte Community Development Society kichi NGO ahi ua, NERCOMP (NEC nuai a Voluntary Organisation te toh nasem khawm) kichi North Eastern Council te’n direct a Project neitute a panpihna vehicle uh ahi hi. NGO te’n louneimite kiang ah project va zuak ua, Farmer’s Club chih khawng bawlkhia ua, khawteng ah beneficiary members bangzah hiam nei uhi. A beneficiary te’n chihtakna toh nna asep peuh uhleh, a trade lak dan u’toh kituak in financial assistance pen a bank account uah direct in lut ziauziau mai hi. Huchia direct transfer ahih chiangin khau khenkhat ah lutzoulou hial uhi, Hausa te’n sum cut sak theilou/hausate tawn sese lou a panpihna sum paipen hausa khenkhat te’n deih bilbel louhial uhi. Khua khenkhat ah, farming bawlna ding gam hausa te’n apiak louh chiang un, project take up theih hilou dan ahi hi, beneficiary 20 (innkuan) tan beek aom keileh project take up theih hilou hi, chi uhi. Tua dingin Hausate a kihon mahmah uh ngaipetmah dan ahi hi. A grassroot a buaina neuhneuhte zaw, I gamsung kivaipuakna dan a diklouh ziak ahi a, ginseng keihial ni. Mi khat a hausa pa un pem dia sawl hiveh aw, “Nang na ut leh pem ve” achih san thruai dandeuh a, huaipa tuk a hangsan leh khua le tui neitu chan-chang a chingam ding I tam semsem kei uleh, bangmah thupi piang lou ding abatna chiang tampi muhkhiak in om hi. Farm bawlna lam ah, apiang ding, apiang muhding omnailoupi a, annual fee kibikhiah khum ek, chihkhawng khantouh vailou hial hi.

CDS heutute hiaite ahi uhi:
Pu Lianzamung Tonsing
Pi Sarah Moite
Pu K. Thangliansang
Pu Samuel T. Khuplalson
Pu Thangkhanlal Thangsing
Pa Alex Mung
Pu Khaisonmuan
Leh adang dang te ahi uhi.

CDS te nasepna:
Leijangphai, Tallian, Sungpehmun, Thanlon, Galkapkot, Khuongjang, Milawngmun, Buolmol, Suongsang, Pamzal, Mawngawn, Kaihlam, Tuili leibul, L Phunchongzang, JNG, Phailianbung, Thiekbung, Mualkui, B Munpi, Umtal, Tuipiphai, Tuikumuallum, Phainom, Ngarian, Chothe, Dimdailong, Gaisemlong. Hiai khuate ah NERCOMP te deihdan leh a project utoh kituak in sem lel lel uhi.

FIRST AID:
Tuima, Mualnuam, Khunggin, Khazang, Diarkhai, Bukpi, Jotung, Thanlon khuate ah First Aid voluntary basis in koih ua, mi phatuamngai nupi fel taktak te’n voluntary in enkol uhi. Hiai First Aid Centre te ah, First Aid vanzat maimai hilou in, BP etna, sugar (sisan a sugar) etna, Malaria etna, CONDOM leh, Pregnancy test kit chihte koih bok uhi...awl in gen ni.

Farmer’s Club chih khawng bawlkhia ua, hiai club te Thanlon, Bukpi, Sinzawl, Mualnuam, Songtal khuate ah om uhi. Hiai Club in Farmer te a ding a hamphatna omtheite enkai ua, kihuhtuah theih dingdan lampi gelkhawm uhi.

REVIEW:
Ka khualzinna lampi ah thu leh la tampi ka muhkhiak loh hialthok a, lawmte houlimnate leh khawsung mite mangbatnate ka lungsim ah a thamden mawk hi. Thanlon a Resource Centre pen Voluntary Basis a bawlkhiak ahihdan ka muh in lungluthuai ka sadiak a, phungvuh utna leh, khaw dang mun tuamtuamte a replicate (sutzop) dingin hoih ka sa petmah mai hi. Naupangte etkolna ah nasatak in panla hile, I singtang gam hong phungching ding a, singtang lam hinawn lou in, I Bulpi leh I Munpi uh hong suakkik thei ding hi. Naupangte’ ka houpih khak na laklak ah, Phaitong khua a naupang te’n ahon dawnthuk dan uh ka lungsim ah thamden maimah a, nou bang hih e? Skul kailou umaw? “ Kou kimawl ka hi uh, school ka kai ua, nuam ka sa mahmah uh” chi uhi. Khua om thei tengphial ah school aom a, govt school zaw gentak a om kei, I mission Field uh I hamhaih kha dekdek na ua, BULPI leh MUNPI lam ah Saptuam in munpi a bawl ua, School khawng anei ua, Nam leh Gam veina nei panpan ta ihihna uh alang semsem hi. Mihing tawmchik ihi ua, sum hau lelu leng I om kei, huchia I sum neih sunsunte khawng uh, Vaigam leh gam tuamtuam khawng a I thonkhiak ua, midangte’ nam mangthang asuah khak ding khawng uh vei tei mahmah a, kahtam iloh loh sangun, eite mahmah kivei tiktik thei le, anahloh pek zaw khamoh lou ding hi.

LAWMTE HOULIMNATE:
Vaipheite kua ah khualzin hih anuam, zintun dan asiam uh. Singpi khum neilou inle, ka singpi khum ngengei uh a belsung a om thei tengteng toh hon dawn’sak un..achi thei uh, chi uhi.

Thadou khua khat ah zangiak uh hiding hiven, pualthuah tamlou ahihna ah, uipi nek ding chang hi awmtak in, inntek nu’n puanthuah ahon piakkhiak ding chaang in ka bohhuan ua, a tangkha kha hampha, a tang kha loulou vangsia...haha

Khua khat ah, thoukang tamlua hiding hiven, a ekbuk ua lut masa sa taipawt kik pahpah uh, taw khuat hawkhawk zen a. Khat va lut inchin, daileng zou manlou. Khat inchu theisiam ahi ding a, Maizap (hand fan) khat toh lut, a tawlam a dailen sungteng zap hawk hawk... khat va lut nawn, numei hinchin, atawkhal ah tanakha louzen, ODOMOS nuh inchin a thoukang te’n a keihna ding mun uh hahzon lua ua, a tawkhal lou zawn teng, a sanem namun mun kei san hekhawk uh, chi uhi. Thothothou thoukang....
Khua khat ah dailen buk sang lua hiding hiven, a ek thakna mun nuailam uah vok vandak heuhou gouh uhi. A pawtna mun ding hisap vengveng kawm a vop pi’n ek ke masa a boh leh adek deng kha, pasal ek ahih chia, vokpi’n a chil kai gonggong aim kha! Khat in va tha nawn leuleu, vokpi’n aim nawn char char, a vanglou zawpen a ek pawt mawk ahih chia, aim khial zel, a bil a tukha duah! Numei a genna uh ahi di...

Khua khat ah lawmta om unchin, a lawmpa va lengla (pawt), inntek pa ana lakloh lua hihtuak, “lawm, kou ana hichi kei ve ua oi” achihleh, a lamwpa’n theisiam lua hiding hiven, “miteng teng huchi uhi” chia kongkhak khakpuak dup a paikik vengveng... chih khawng hi.

FIRST AID CENTRES ahoihna mahmah tuh hiai ahi; condom a pai penpen a, unwanted pregnancies adal a, teenage pregnancies adal a, pregnancy test kit zangtu a tamzawte....huchi khachite ahi uh, chihthu ka zak tungin ka nuihlui anaak zaat chilua...hehe

PAITE KHUALZIN INN LAM ZUAN:
Mualnuam apat houlimnat ke’n ka takeover a, houlim kawmkawm in, Paite khualzin innlam zuan chihmahtak, theihlouh karin Lamka ka tungkik dorh uh aka!

THE WAY FOREWARD
I BULPI lam leh Munpi lam, a mukha khollou te’n, nasatak takin I gen toihtoih sek ua, ground situation thei lua ihi uhia, theiloupi a mawk gengen, chithu ka ngaihtuah kha nilouh sek hi. Lampi a, ka Khaw-totkhak tengteng lak uah, a bubit lou pawltak leh, tamlouchikte, Paite te khua ahi uhi. Inn 50 khua avaang khop mai. Gal-khawdakna ah, Hanship khua ah inn chihtham a om kei a, Aibulawn bang tuh bei phial ahi chi uhi. Bungpilawn ah inn 20, Kaihlam ah inn kua om sek, tu dinmun in inn 30 aching nawnta achi uhi. Lawibuai lam zaw kimu ban lou ahi mai.

Lampi hong hoih in, lampi hong maam pikpik lele, bang dingin I zang ding ua? Lou neih lah kikhawlsan pianta, I gam a piangkhia gen ding omlou hiteltawk a; maisan, maipuang, balpi balke, dum, sipi, sising, allu, ankam, zawngtah, ak hileh vok hileh, bawng nasan muhding vaang mahmah mawk hi! Nasem loute tenna gam mah abang! Lamka zinna ding a lampi hoih ineih mawk lehtu, kikhangkhe ngei lou ding ahi hi. Sum I neih sunsunte Lamka bazaar a i sunkhiak ding hilou inchin, sumnaak I suahsak dingdan uh ahi hi. Sepna mun a omloute zaw a gen le kigen peih nawnlou lampang ahi a, amun a om te’n, a lampi ding azonkhiak dingdan uh asuak mawk hi.
Hausate leng kigen peih nawnlou lampang ahita, MDC te nasan kigen kha nawnlou eive, election chiang a MDC kituh khulunglung thei chauh ihi ua!

Bangteng hileh, I khua, I tui, a bubit semna dingin hiaidan in kalsuan le bang achi dia?

NERCOMP TE LEH NABARD TE ZATDAN SIAM NI
Nercomp te’n nasatak in I gam puah ut ahi ua, NGO te zangin nasepna nasatak in panla uhi. NABARD te’n a CRS uh (CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY SCHEME) tengphial uh NE ah NGO te tungtawn in nasepna dingin zangmang uhi. Hiai sumte, a zatdan isiam a, I khankhiak pih ding uh ahi hi. Government scheme te himhim a minpu mai ngenta ahihna ah, NGO lem maimai hilou a, NGO taktak poimoh ihi uhi. Hiaite nasepnate, MDC, MLA leh Hausa te’n I panpih kei uleh a piang lou ding hizel ahihna ah, I lompan petmah uh ngai ahi hi. I gamsung a mual leh guamte I enkimvel a, a etlawm thei mahmah mai ua, sing hing dipdip January kha a hichidan dinmun imuh bang zaw, lungkimhuai ngoihngoih mai ahi. Hiai natural resource te azat dingdan I kisin ua, I zatsiam ding un a deihhuai petmah mai.

Plantation lam I kichihmuh souhsouh ua, piang ding hia, piang lou ding chih theih haksa mahmah mai hi. Piang tawmang lele, a zuakkhiak nading haksapi ahi a, Lamka ah pawtung zou lele, zuak taklouh suak thei veve hi. Banana (nahtang) I gen minthang ua, hong piang takpi lele, koi a zuak ding la? Singsuan iki chihmuh ua, kum 30 kuan ngakzou ding la? Mihausate a ding ahi hi. Zawngtah nasan singtang lam ah kimu zoulou lai ahi, kidaih zoulou, hiai zawngtah a hoihna munte ah tampipi, azau azau in chiing depdup mai le kihamphatpih zawtham ding hi. Kawltu tampi suan le, kawltu duhlou lah omlou hang a, thangkhuai isuaksak ding ua, sugar isuaksak ding ua, himai lou maw? Vaite market kiman ban tuanlou ahihna ah, eisung ah market I zonsiam uh kul lua hi. Lamka gei chin a Plantation leh farm bawlte nasan in, a hausakpih uh chihding tunitan in kithei lou lai hi. Ka zawlpa Delhi apat farm bawl dingin a paikhia a, a product te Lamka Bazar sung ah Brand Value neitham muh ding leng kum 15 sungin omlou laitel hi.

Huaiziak in, SINGTHUPI CLUSTER, AIGECHIL CLUSTER, KHANGKHUH CLUSTER, ZAWNGTAH CLUSTER, SINGGUITHAK CLUSTER, BAIBING CLUSTER, AIENG CLUSTER, ZANAH (DUM) CLUSTER, SAPMALTA CLUSTER, CHING-IK (SINGZUAL) CLUSTER, SIING (GINGER) CLUSTER, PHUINAM CLUSTER, SINGTANG AK KHOINA CLUSTER, NGA KHOINA CLUSTER, BAWNG KHOINA CLUSTER, VOK KHOINA CLUSTER, UI KHOINA CLUSTER, KEL KHOINA CLUSTER, SIAL KHOINA CLUSTER leh adang dang, mun tuamtuam ah, INDUSTRIAL CLUSTER (COMLPEX), LEATHER CLUSTER, Industrial Estate chihdan in, agam hoihna leh apian khiakna munte ah cluster system in paipih hile, manpha mahmah ding hi.

MINOR AND MAJOR PROCESSING (PACKAGING):
A lompi a a piankhiakna munte ah transportation buaihuai lou tangpi a, minor leh major processing leng haksa lou tangpi hi. Value Addition kichi, van himhim value nei zawdeuh a processing I bawl chiangin a transportation cost kiam duakduak mai ahi a, Lamka tan balpi leh maisan/maipuang puaktunna dingin sum tampi kiseng naknak hi.

BAMBOO PRODUCT:
I gamsung uah, gua leh mau ahoih mahmah mai a, chiin ngailou in ahing dupdup mai uhi. Hiaite a harness dingdan I ngaihtuah ua, I kepbit ding uh ahi hi. Kumteng a halmang mai lou in, melhol ding a zat theih lah hilou, a chi-hoih leh khangtheite chiinthoh zawmah le, I gamsung ua leitung leh leinuai hauhsaknate kine senglou hial ding hi. Gua leh mau te’n gawtuai, mautuai hon pia ua, hiaite ahuntawk lel in lakdan siam hile, reserve forest danin kembit in zuun hile, anak manphat dingdan. Gawtuaite process zek in, sawibum in a tin a tin in bawl khia hile, Meiteite leh Burmate kitawm zoulou hial ding hi. Gawtuai ahou in tampipi bawlkhia hile, atuuk akhaal a kimu zou den ding a, summuhna hoihtak suak thei ding hi. Gawtuai a tin in bawl khia hile, sap gam tanpha ah ki supply thei ding hi (vaite nangawn in gawtuai aduh a duh uh ahi, Chinate bangin duh zawsem lai uh). Gua leh mau a pichingte process zek le, tua apumpum a ipuak honhon sang un phatuam zawtham ding hi. Inn bawl tengteng in gua I poimoh ua, gawpum man leng a tam ta, mau pum leng ahoih deuh chu a mantam ta khop mai, sum muh pahpah theihna ahi hi. Huchi mai bak ah, process zekin, a chiksa in Lamka ah pawlut le, Imphal ah Pawlut le, a mantam lou kei hial ding. Processing plant neu khat, Bamoo chipping plant bang koih thei zawmah lai hile, inak hamphatpih dingdan uh. Mau/gua hoihtak a kichiksa, ngat chikchik in gaan/phan singseng in, seasoning kichi chemical treatment (a ngetlouhna ding) bawl in, pressing machine lianlou khat zangin, varnish tat in press sak le, gaw vengvong mai ding a, value neitak a Lamka kipawtung mai dingdan ahi hi; azatna ding bel ceiling ding toh, baang ding toh tam mahmah inteh. Tulai in readymade van, adiakin furniture lam kithangsak hiven, gua leh maute huchidan in bawlsiam hile, Lamka mun ah bulhkhawm mai ding hang a, value nei mahmah ding hi, pen saupi I bawl peupou sangun phatuam zawthang ding hi. Gua leh mau tamna munte mawk vaat mai mawkmawk nawn kei ni, mawk halmang mawkmawk nawn kei ni, a pammaih lua.

TUIVAI LEH VAILOU:
Tuivai dung I khanletna uleh I nek muhna munpi uh ahi, Tuivai nga, Tuivel nga, Tuivai tengkol etc. banah, gamlak a nektheih tampi a pianna gam ahi. Lui lian leh lui neu te’n phattuamna nei chiat ua, luinak leh guampangte I kepbit dingdan uh ahi hi. Catchment area kichi leh reserve area I bikhiah sak ua, I maingal luat louh ding un a deihhuai, lui leh guam ineih sunsun te kepbit tuakpi ahi hi. Gam nahtang pou sesouhte imuh chiang in, nahtang nah leh nahtang lawk, nahtang ziik khawng Meitei nupi te’n a poimoh dan uh theilou nilouh ihi duam maw? A lompi in zial khia in Imphal tunpih hile, kituh zaak mai lou ding uhia?

Hiaite khawng igen hangin, a gamsung a teng te’n tupna aneih louh chiang un gahsuah theilou ding ahi hi. Policy bawltu te’n policy mumaltak hon bawlkhia uhenla, mipite’n chihtakna toh panla khawm diamdiam thei le, Mizogam te a khangtou uh ichih chih thulamdang lua hilou dan ahi, chih I thei khe mai ding uhi.

CO-OPERATIVE SOCIETY A POIMOHNA:
Farmer’s Club chih khawng hoih lua hinapi in, Co-operative Society dinkhia in, nasep kipan taktak le, Sinzawl apat Society in niteng in lounasemtute haithak hon pawsuah ding ua, rate bikhiahsa in Lamka Bazar hong tung thei ding hi. Mun tuamtuam a lounei mite’n Thanlon ah va khekhawm ding ua, a sepgah uh mupah lian ding uhi (value for money), society in Lamka ah va khesawn ding a, society zong met veve dingdan ahi hi. Ki society dan isiam keleh bangmah pianglou ding hi. Manta, samphok, malta, Bekan, Vaimim, siing leh adang dang process zek hileng, vaimimchiim ding leh vaimiim vui (powder) nektak chingding kinei gige ding hi, bekan nasan athu a bawlbawl mai dingdan ahi hi. Siing pen a powder in bawl le, singtui juice bawl le, siing achar bawl le, siing phougam in zuak le mantam zatham ding hi. I haithak suahte uh, a keusa a, tuuk leh khaal a zuak theih ding a, kikoih se hnerhnur lou zaw ding hi. Ahi ta mai a, dolhou, balpan, ankamthu, bekanthu, gawtuai hou leh a houtheih chikim Lamka ah “Mehhou Zuakna” bazaar piang khe mai dingdan ahi hi. Sahou zuakna bazaar leng piang thei thou dan ahi hi.
Zuun louh Zogam chichi lou in, zuun takpi in zuun sawm chiat ni. Khuga Dam experience setak inei khinta ua, TUIVAI, TUIVEL, TUIMA, TUILIAM leh adangdangte ah Tuichin (DAM) bawl sawm sese kei ni. Imi isa tampite nekmuhna ahi chih thei ni.

Thanlon a Mobile network omta ahi chihthu kimu a, mualtung lam naih duaiduai ngai nawnlou ding ahi, electric khawlpi khat Thanlon ah tun-khaik theih kar a ngaklah huai khopmai, leilawn te’n thuaklou (paw zoulou ding) chihna ziak a koih theih nailouh ahi chihthu a om a, Dam bawl sese ngailou in Aina khaw gei ah Solar Energy Plant lianpi mai bawl sawm in a bialtu kipei ten ahi, chih thu zong thudik ahih ngei a lam-ethuai hi.

I KHANKHIAK THEIHNA DING UN LUNGSIM LEH THA LEH ZUNG SEN TAKPI KUL HI. I GAM ZUUN TAKTAK TUAK SA ING. VA ZIN TEI TEHRENG DIH UA KHAI, A KITHALAWPHUAI KHOP MAI le. NGO TE NASAN’ HUCHITEL A A HAHPAN ULEH, GAM NEITUTE (HAUSATE) leh GAMLUAHTUTE NA KI SINGSAK SUPSUP DING UH HILOU DI HIA!

HUCHIDAN HILEH.... I GAM AHONG PALLUN THEI MAI DIAM MAW! ZODAWN-SINGTANG DAWN CHIH CHIH NAWN HUN AHI KEI! BULPI LEH MUNPI NEI IHI UH CHIH THEI CHIAT TA NI!!
CHILOKGET!!!

santing

© Copyright 2024 - ZOGAM.COM. Designed by NemaGraphy.