Covid-19 Natna: A Theihtuak Mahmah Khenkhatte

Covid-19 Natna: A Theihtuak Mahmah Khenkhatte

✒ Khup Hangzo

I. Thumasa Coronavirus Disease 2019 (Covid-19) natna/damlouhna in khovel pumpi a zelsuak lellel hi. Hiai article gelh hun, 27 March 2020 nitak tanin gam 170 val ah Covid-19 natna vei mi 536,144 chiamteh ahi a, huaiteng lakah mi 24,520 te si in mi 111,135 te a damkik uhi.

Tuatoh kitonin hiai natna toh kisai, a theihtuak mahmah khenkhat, kahon taklang ding. I tup ahihleh hiai ahi: Theihdia kilawm thil khenkhat chilgil taka theihsuah I tupding ahi. Huai hileh alang alanga thu leh la khatpeuh suk hamhaih a ki omlou deuhding ahi.

II. Covid-19 bang ahia? Covid-19 ichih mihingte' naak theihna lam subuai thei natna (respiratory disease) ahi. Baihsam taka kilawh sawntheih natna (infectious disease) leng ahi.

III. Covid-19 bang natna hik in a piansak ahia?

Covid-19 natna ichih coronavirus natna hik in apiangsak ahi. Coronavirus hikte chi 200 val apha suk sawnlai uh. Huaite lakah chi 7 ten mihing a bawhsawn thei uhi. Tua chi 7 te lakah chi 4 te Human Coronavirus (HCoV) a kichi. Tuate bel HCoV-NL63, HCoV-229E, HCoV-OC43, leh HCoV-HKU1 natna hikte ahi uh. Hiai natna hik ten hitaang leh khosik (common cold) naran khong a vangkimin apiangsak ua, a lauh huailua ahikei uh. Adang chi 2 te alauh huai mahmah uh. Huaite bel Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus (SARS-CoV) leh Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus (MERS-CoV) ahi uh.

SARS-CoV hik in Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS) natna a piangsak. China a Guangdong Province ah ahong kipana, 2002-2003 sungin gam 37 ah kitheh zakin, mi 8000 velin SARS natna avei ua, mi 800 in a sihloh uhi. Atangpi in hiai natna vei mi 50 zel lakah mi 5 zel asi uh. MERS-CoV hik in Middle East Respiratory Syndrome (MERS) natna a piangsak. Saudi Arabia ah ahong kipana, 2012-2013 sung gam 27 ah kitheh zakin mi 2494 velin MERS natna avei ua, mi 858 in a sihloh uhi. Atangpi in hiai natna vei mi 50 zel lakah mi 17 zel asi uh.

Mihing bawhsawn thei coronavirus natna hik a chi 7 na ahihleh Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2 (SARS-CoV-2) ahi. Hiai natna hik in tulel a khovel buaipih Covid-19 natna a piangsak hi.

IV. Coronavirus natna hikte koia hong kipan ahi ua? Coronavirus natna hikte gamsa apat hong kipan ahi uh. Baak (bat) apat hong kipan bang ahi ut mahmah uh. Baak in gamsa dangte a lawhsawn a, amau mihingte a lawhsawn nawn uh. Natna hileng ana tungsate I etkik leh achiang mai. SARS natna hik SARS-CoV pen gamlaka teng, meng dandan, civet cat kichi in apaai ahi. China ah civet cat nekdin a enlah mahmah uh. Aman leng atam. Nek tungtawna SARS-CoV hik mihing kaitou bel ahi chitchiat kei. Thil a kihuan min leh a natna hikte a si zawkha maithei uhi. Sa zuakna mun ah SARS-CoV hik in civet cat apat mihing ana bohtou hidia gintak ahi.

Tuamah bangin MERS leng. MERS-CoV hik pen sabengtung (camel) apat hong kipan ahi. Middle East ten sabengtung pakta mahmah hive un, a natna hikin mihing bawhtou geih ahi hi. Tuamah bangin Covid-19 natna piangsaktu SARS-CoV-2 hik leng gamsa apat hong kipan hidia gintak ahi. Bang ganhing apat ahia chihbel theihsuah ahi naikei phot. A kitheisuah pah tading.

V. Covid-19 natna bangchi kilawhsawn ahia?

Covid-19 natna vei khat I maitanga hong khuh/hahchiaita hiveh aw. A chilneng leh a napneng sunga SARS-CoV-2 hik tampi om hiven, en huaite I naak leh I kama ana diklut kha laizang! Natna kilawhsawn ahitamai. Hiainung ni 2 leh ni 14 sungin mipa/minu' taksa tung ah symptoms tuamtuam ahong kilang dia, a damlouh ahong kipan ding.

Kilawh sawn theihdan dangkhat a omlai. Natna vei khatin a khuta anap siak inchin a chil khong nul hiveh aw. A khutmah a bangbang hiam khongle khoih. En a khoihna nung vakhoih khanawn. Va chibai kha zomah. I khoih/chibai khakna khutpena I napkhem khong kheuh, kamsung khong khoih. Natna kiloh sawn ahitamai. Baihsam maw? Huaiziak tak ahi Covid-19 natna a patauh huai diakna.

SARS-CoV-2 hik in mihingte' taksa tunga nakna/huih dikna dia a kizangte (respiratory tracts) - nak, kam, gawl, tuap (lungs) chihte - a mitsuan pah hi. Tuate sungah SARS-CoV-2 hikte a om keukau ua, apung hulhul uhi. A pung hulhul uh tawh kitonin damlouhna ahontun hi. Sihpih theihding khop damlouhna bangleng hun tomchik sungin ahontun thei hi.

VI. Covid-19 symptomte bangbang ahia?

Tunai in UK ah, kum 51 a upa leh asthma natna nei, Andy Hardwick in Covid-19 natna avei dan hichin gen hi - "Ka khuhkhuh (dry cough) masa. Ka hahkhuh luat ziakin kagawl ana (sore throat) mahmah. Ka tuap (lungs) bang hong kigaak tenton hileh akilawm. Bangpi hi kenteh chi in ka lum zual hi. Kathoh takin kachi anasa a (high fever), naak haksa kasa mahmah. Ka chi asat hangin votsa in ka liing kokouh zel. Ka chi a lumsuah theikeia kadang khong atak."

Andy ahihleh damdawi inn ah puakin om a, Covid-19 vei mah ana hi a, tun bel hoihlam a manoh deuhta. Andy damlouhna apatin symptoms bangzah hiam muhtheih hi. Atangpi in anuai abang symptomte a kimuding:

a) A kimat a khuh thouhthouh (dry cough)

b) Chi khong sa hehu (high fever)

c) Naak khong haksa sa (shortness of breath)

d) Gim leh tawl kisa (fatique)

e) Nap pawt zutzut (runny nose)

f) Naak bing thehthuh (stuffy nose)

g) Taksa koikoi mun hiam nasa (muscle ache)

h) Gawlna (sore throat)

i) Pneumonia nei (lung infection)

j) Sung khoh (diarrhoea)

k) Thil gim zalou/theilou (anosmia - loss of smell)

l) Muk khong mai khong dup (bluish) chihte ahi.

Hiaiteng lakah khuh, chi sa, gawlna, gim leh tawl kisakna chihte a kilang masa teitei tangpi uh. Symptoms poimoh mahmah chihding ahi uh. Huaiziakin na khuhkhuh kawma na gawl bang anat a, na chi bang asat a, gim leh tawl na kisak ngeingei leh na muanmoh huai maithei hi. Huaikawm kawma symptoms dangte leng ahong omtouh uh leh bel natna vei mah nahi tading. Himahleh, huaihun sunga na pilvan keileh na sungkuan pihte/nalawmte bangzah hiam na lohkhinta zawmah maithei. Huaiziaka symptoms a omtung chianga patauh pah a, panlak pah ahoihding. A buaihuai mahmah bel "asymptomatic" hihkhak ding ahi. A symptom bangmah omlou. Lah natna ana vei khinta.

VII. Covid-19 natna a huai selua hia?

World Health Organization (WHO) in agen danin Covid-19 natna veikha tengteng lakah 80 per cent khong a damsuah uh achi. 20 per cent te bel a huaise dinmun atung uhi. Adiakin naupang leh tuailai ten hiai natna ahon veikhak chiang un a huaise lotel tan atung kei ua, a dam khenawn theizel uh. Himahleh anuaia ten ahon veikhak chiang un bel a huaise ut mahmah.

a) Kum 65 apat atunglamte.

b) Mi kuapeuh, natna tuamtuam neilel ahihnak uleh Covid-19 ahon veikhak chiang un a huaise pah ding. Adiakin asthma nei, BP sang nei, stroke nei, heart condition fuhlou, kidney fuhlou, cancer nei, guhna nei, leh zunkhum neite khong a pilvang kholdiak uh apoimoh ding.

VIII. Covid-19 natna damsak thei damdawi a omhia?

A omkei. Khovel gam tuamtuam ah a damdawi ding muhsuah sawmin panlakna nasatak apailel. Tunai in, malaria damdawi hydroxychloroquine kichi, hoih maithei ahihdan a kigen vengvung. Zuauman ahi. Ahoih taktak chih bangmah a chetna omlou ahi. Huaibang a omma chuh vanek khollouh ahoihding. Symptoms khenkhat bel a kituahpih damdawi a om a, a nektheih maithei. Hitang a din hitang damdawi. Chi sa adin chi sa damdawi. Himahleh huaiten anatna pumpi a damsak zou keiding. Bangteng hileh hiai theithakni: a damdawi ding a omlouh hangin Covid-19 natna vei tengteng lakah 80 per cent a damsuah zounawn uh.

IX. Mask buh a phatuam taktak hia?

Genhak pi ahi. Mask ichih Covid-19 apan kivenna vanzat apoimoh pente laka khat ahi. Mask in natna hik chiteng bel a dalzou zenzen kei. Covid-19 natna hik khat 0.12 microns a lian ahi. Mihing samzang 15 microns ahi. Surgical mask in 2 microns apat 10 microns alian hik leh niin nengte a nangzou lel hi. N92 mask in bel 0.3 microns leh atunglamte a nangzou. Huaiziakin mask buh a phattuam lotel chin agen chet theihkei. Himahleh, pilvan nadia bel apoimoh penpen khat ahi. Mi chilneng leh napnengin I mai ahon thehkhak nengnung louhna dingin mask buh apoimoh. Chilneng napneng sungmah a natna hik om ahi. Banah mi huu I lom diikkhak louhna dingin leng a poimoh.

Himahleh hiai theini: mask buh leh siangthouna a paikhawm teitei ding ahi. Taksa kepdan ah, nek bawldan ah, innsung kepdan ah, leh silh leh ten ah I siangthou ding ahimai. Huai banah social distancing khong toh thuahlai zawmah lehang ei leh I sungkuante Covid-19 apat I vengzou ding.

X. Covid-19 China apat khovel pumpi bangchi dana hong kithehzak ahia?

Covid-19 natna ahihleh China a om Wuhan khopi apat hong kipan ahi. Huai khopi sunga ahong kipatna munpi hidia gintak bel Hua'nan Seafood Wholesale Market ahi. Hiai market ah sa chiteng, gamsa leng telin, a kizuak hi. Nga, kopthep, kaikuang leh adang dang; aak, vatawt leh vasa chituam tuam; bawng, vok, belam, keel leh adang dangte amun ah ahingin kizuaka, gohsak theih ngal hi. Banah gamsa chituam tuam, gul, baak, sazuk, sihal, sakhi, sakuh leh adang tampi leng nekding leh khoizual dingin ahingin a kizuak hi. I gensa mah bangin, 2002-2003 in China mah a om Guangdong Province ah hiaidan sazuaknate apat SARS natna ana kipan hi. Gamsa chikhat, civet cat in a natna hik ana paai a, sazuakna mun ah mihingte a bohsawn hi. Huchi in mihingte lakah SARS natna hii thupitak ana leng hi.

Covid-19 natna leng Hua'nan Seafood Wholesale Market a a gamsa zuakte uapat hong kipan hidia gintak ahi. Wuhan a Covid-19 natna vei masate hiai market a semte khong ahi tangpi uh. 10 December 2019 tan khongin Wuhan ah Covid-19 natna mi khenkhat ahong kilawhsawn panpanta uhi. Himahleh December khasung bang government lamte ataang naikei vet uh. Hiai hunsungin doctor khenkhatin Covid-19 pen kilawhsawn theih damlouhna nasa mahmah ahihdan khong gen panpanta uhi. Himahleh lamdang takin tuabanga ahidan dan gen doctorte police ten thuzuau thehzaaktu in ngoh ua, tuabanga hih nonlou dingin vau uhi. Politician ten mi nautang theihdi bang avengin aveng mawk ua, amau theihtan bang gen utlou in a iim bawl mawk uhi. A huchih khualkhual sung un damlou ahongtam hiaihiai a, atawpin iimzoh ding vual ahi nawnkei: 9 January 2020 in China government in official takin emergency ahon puanga, 23 January 2020 in Wuhan a quarantine/lock down ngal uhi. Himahleh a zinkhe dingte mi tamtak ana zinkhe khinta ahihman un Covid-19 natna alang alang ah ana pawkhe man uhi.

Khopi lianzaw leh khovel gam tuamtuam apat khualzinmi a tamzawkna mun, Beijing leh Shanghai khong, ahong tunga, huai apatin China phet hilou khovel pumpi ahon mitsuanta.

----------------- #Khupology

© Copyright 2024 - ZOGAM.COM. Designed by NemaGraphy.