A Khonung Pil Lou Mah

A Khonung Pil Lou Mah
By Lian Samte, Columnist Zogam.com
liansamte   
Vaiphei la in, “Bu tak leh lem sepna’n, tuisuagiat afawn tai…” achi. Tuabang deuh in, tulaitak in Zogam Bethsaida Dil a kitok saan lel. Hiai, ahun bang zel a tuipi kinawk tuh eilawi in election, politics, peuh ina chi giap uhi. Hichibang hun chiang in, gam-le-nam it hong pung a, mipi khotuah, mahni kimangngilh khop a mipi ma khual, lawkna zong hetlou a phatuamngai leh taang nnasem ut hong tam hi. Hiai hun tuh singpi hai te a ding in ‘tagah nawi muh’ hun ahi. Ngualzawlna chikhat bel hi veve, mate!
    
Avangkim a i-YPA veu uh pen asia hilou. I gen ut zawk bel, pil thei in, hichibang a tel ding (choice) i hauh laitak in ei a dia hoihpen heutu tel kha thei sek le’ng chih thu hi. Ahoih bukim zaw kuamah om ke’n teh. Hilele… (na theisiam hia! ) Adikchiah in, hichidan thugelh ‘vantang’ lua te zaw kuama’n sim nawnlou hiv’aw. Hilele, zu dawn te’n meh lim tata chi’a annkamlimna a poimoh bang un, ke’n leng election limchitak ineih lailai a ka gen ahi. Genlou theilou zaw ka hikei. Amaherawhchu, awlmoh a kinei chiat, chihdan hizaw.
    
“Heutu hoih i poimoh uh, i deih uh,” ichi vettak ua. Bang d’oi?
    
Aziak atam kei dia. Bang d’oi chih mawk, a dotna himhim le ‘sab’ law-ngal. Amahbel, Bible in tuh, “Kipina hoih omlouhna ah mipi te a mangthang uh,” chi tang hilhial eive. Kipina hoih ineih theihna di’n heutu hoih nak poimoh lua chihna higeih eihchu. Hiai ‘kipina’ ka chih in saptuam leh innsung kipina tan sukha thou mahleh, khotang leh simleivai kipina lam ka kawksak ut deuh asin.
    
Aleh, pitu, makai, heutu hoih bangchiin ithei thei dia? Hmm, hiai eivoi dotna pilhuai ka chih! Chiuhcheuh tak ale!
    
A dotna tuh baihlam ziau in, hilele adawn bel haksa mahmah. Heutu pil/fel chiamtehna tuh chivom dandeuh a muhtheih ahikei. Zon ngai, sui ngai ahi.
    
1972 vel a pan Manipur politics ziak in election i nei tou den sim uhi. Eilawi a dia bel chiindan thak, khophawkna thak hi in. Khovel politics paidan sinna ahi. Heutu ichih chiang in heututdan zia tuamtuam a om. Himahleh, political leader te heututna in i hinkhua leh khosakna sukha nakpen hiin kilang hi. Huaiziak mah in, politics a heutu ding telna a i pil mahmah uh a ngai. Ahuchih kei mawk leh, heutu hoihlou nei kha te nak buai lawtel uh ei ngal. Eilawi buai ikisa hia?
    
Heutu ding tuh Bible ah ‘chitna’ tampi akigelh dianduan. Asaptuam upa te mahmah in le, “Huai te zaw azui zou kuamah omlou e,” chi zel ua. Bible qualification zaw apply dah mai ni. Poimoh lou chihna bel hilou in… (na theisiam hia! )
    
Heutu tehna hoihpen tuh mi’ heutu te toh tehkak ahi ber mai di chu. Ahiding him leng ahi, chaw! Political leader hoih tuh koi-gam koi-khua a mi hileleng a kibatna uh khat a om. Huaibang in khotang leh saptuam heutu te leng.
    
Chihleh, mi political heutute’n bang hih uh?
    
Party agenda leh administrative pattern te i genkei ding. Huai te bel pawlpi vai hi leleu zel in. I gen ut bel, a mimal hihna (personality) uh, alungput (attitude) tangpi uh, a experience uh, etc. ahi. Himahleh, chikhat kia in ka gen ding.
    
Khovel a heutu minthang tengteng (phial) i et/sui leh, a kiguizuihna uh khat om. Sap thupil in, “A leader is always a writer but a writer is not always a leader,” achi. Dik chet!
    
Politics hi in saptuam hitaleh, khovel a heutu thupi tengteng (phial) in lai gelh vek mawk uhi. Genzual le, biakna lam ah, D.L. Moody, Billy Graham, Zacharias, Tim Lahaye, Rick Warren, etc. Sumsinna leh mimal kizenna lam ah, Norman Vincent Peale, Dale Carnegie, Shiv Khera, Abdul Kalam, etc. Politics lam ah Winston Churchill, Mahatma Gandhi, Nehru, Maulana Abul Kalam Azad. Khovel in a muhdah, migilou pen a angaih Hitler nasan in le pek-1000 phial a sah laibu khat ana gelh nek sam avele. A laibu min ahihleh ‘Mein Kampf’ akichi. Huai tuh Sappau in ‘My Struggle’ chihna ahi a, eipau in “Ka Kitumpimeizialna” chih ahimai di e. Khanglui lai pek in leng hichibang chiindan ana om khin. Greek te’n Solon, Aristotle, Plato, etc., anei uh. Assyria te’n Hamurabi. Israel tate’n Mosi. I Laisiangthou a khangthubu leh danbu sagih ngut amah gelh hidia gintak hitel avoi.
    
Ei lam heutu te en nawn leleu le. I heutu tam zaw te laigelh muh ding omlou. Niteng tanchinbu a thuneu nounou (articles) zaw om zilzel maithei. Himahleh, laibu kichian bawl, theihkhaklouh hial ahihke’h zaw, om ngellou abang. A om lele tam hetlou di.
    
Sap thupil mah in, “Reading makes a man complete; Writing makes a man perfect,” chi tel ei ngal. ‘Complete’ heutu bangzah inei ta a? ‘Perfect’ heutu bangzah?
    
Laigelh kichi miteng talent hilou ichi uh. Eilawi tuh namneu, kingaise hat, kituantualsak te ihi ua. Mite hihtheih le ei hihtheih dia koihlou te. Koi khua te hiam le Khovel Galpi IIna lai a a khotung ua lenna va leng inchin, “bomb khe dek, bomb khe dek,” achih uleh nupi khat in, “bomb hilele en zaw tangzou kei ni ei,” chi daidai achi ve vua. Hichidan khawng hi hang ei. Kiliansak hetlou lah mi nuai a kikoih hetlou.
    
Laigelh in bang gen ath’ah a? Zaw ka sa!
    
Aihziak a, laigelh kichi laizang tuh maw, mawk gelh theih hilou inchin. Lai khat gelhna dia lai dang tampi sim ngai. Lai gelhgelh te tuh agelh ngei hetlou te sang a atheihna uh tamzaw himhim. Laibu khat gelhna dia sui chetchet, et bhengbheng, vel thakthak kul hiveh aw, Pu Kakap.
    
Heutu khat in lai hon gelh leh tangthu phuahtawm khawng hon gelh mawklou di inchin, a vision, a thiltup, a thugin, a lungput chihte hon gelh teitei di eihchu. Huaimah kha mipi te a dia navakna. Heutu a hihma ua a gelh uleh thupi sem. Heutu nna a seplai un bel lai gelhna hun neikei zawsop ngut na ve uh. Heutu ahih nawnlouh chiang ua poimoh diak. Aziak bel, a experience uh, thil dik-diklou a theihte uh, a muh te uh, hon gelh di unchin, mipi te a dia lamlahtu hoihtak, chiamtehna leh zil ding thumaan tampi hon siah ding. Ahuai teng deihna mah a khovel heutu lian kichi te’n lai ana gelhgelh uh ei phiangsan voi.

Eilawi in bel, lai gelhgelh te mihai, tutmun a thil hai ngaihtuahtuah, kam thoveng, ut-ut gen khawng hisak maimai. Ahuchi pawl le omthou ven chia. Hilele, a huchi leh huchilou tuh a laigelh ah hong kilang mai kei dia. Huai le khen theilou ihih zel leh bel laibu himhim i simlouh vet a hoihzaw di, chio!

Lai sim tamlou, gelh tamlou nam ihihziak in lai gelhgelh, simsim Sap te sang in imawl zaw deuh uh. TV khawng ah ahihdan teng uh imu ua, i copy ut tei ua, hilele a taktak gam i tungzou kei. Aziak bel… (na theisiam hia! )

Khang masa te’n laigelh hon nutsiat lou. Khang lel te’n gelh tuanlou. Khang masa te mohsa: ‘Pi-le-pu suihlung a mawl ziak’ chi, la a sa daldal. Ei nung a khang di te’n le, achii kituhlou nanana tuh, hon gelh tuanlou maithei uh. Mahni khangthu thei omlou. I khotang leh simleivai thubul sutna ding omlou. Khau kikhaksawn lou. Hun teng a ma pat thak gige ngai. Khangsawn te le bang hong pilna vikvek kholkei un teh. Hai khawm vek. Nuam lalaih vanglak maithei. Hilele phatuam hetlou. Eilawi bel apil tuam hong om chia ngailou theilai te ihi ua. Mi pil ding lau. Ei lah hai utlou. Hilele pil tuanlou. En le pil ding dan, pilna lakna ding nei/thei tuan bik lou. Ki-ui-ek bat vek!
Sap thupil khat leleu in: “Lungmawl lailung nopna hi!” (Ignorance is bliss!) achi kawi tazen veh! Huai houh mitdel sialkhau let ihi kei d’ua. I ut di lamtak.

Ke’n tuh, huai hilou in, heutu di zaw laisiam, mipil, laigelh mi, azak-atheih leh amuh te laigelh tungtawn a khangsawnte (posterity) hon pesawn ut/thei mi ka deih.
I gam a politics hong lut nung kum 100 bang val sam ta. Tuni tan a i democratic system uh ‘grassroots level’ chih hilailai tel. MDC, 6th Schedule, ichihchih khawng ‘basic democratic model’ hita aka hia. Mi khapi a lut ta; eilawi ‘basic democracy’ a buai lai. MDC bang le tutan a atong-azam theilou tampi om (lai di). Kei bang le khat.

Bangziak a MDC ana boycott himhim ihi ua le? chih bang le dotna poimoh tak. Laibu suah tham. Heutu masa te ana lunglut deuh hile uh mipi te hon sunavak thei di khop laibu hon bawlsak thei lawtel di uh. Houh, amau le thei taktak lou ahi maimah uhia leh? Aleh, a gelh utlou? A gelh theilou? Huchi hial zaw hi ke’nteh. A manlou hipen di un ka gingta. Banah, eilak a laibu kizuak theilou pi. ‘Tongluang’ le si-si. Copy 200 kan khawnglou di uh. Huai le pushing sale hilai di. Meltheih hauh a ki-nga zomah. Bookroom a kuamah laibu lei dia kuanlou. Laisim omlou hi mawk. A himhim a laibu (outbooks) bangchi sim di? I textbook te uh nasan simoh te’n! Heutu te le mohsak huai kei, chio!

6th Schedule bang le, ‘mu dek, mu dek’ chichi. Tutan a lah mulou. I theih thakthak leh, thuvual khat, ‘with certain local adjustments and amendments’ chih ziak hi nengnawn. Leuh tel!

Mi’n ba huai hon chih khum? Ash, heutu masa te’n a thiltuah te uh, Delhi tualpi houlimna te, a kipahna uh leh a thangpaihna thute uh mipi a dia taklat theih tamlaw di hi a, aw! A thei tawmchik te’n lah mipi thahatna tellou a ma phuzou tuanlou di ua. Hon gelh zungzung uhenla, mipi te kinavak seusuau mai henla, kipil vekvuk chiat henla, Central hiin State hitaleh hon haikhem theih hetlou di un ki-om leh achih huai tel. Huai di’n lah laisim leh laigelh i tam sem uh a ngai zel si a. Dah tel hang!
“Toupa, hon puak in khanlohna, kha khanlohna thupi…kei sung ah kipan sak in,” chia i neulai lasak lalat te khawng hichidan a hong kipan di mah ahi mai diam maw? Huchilou in, Pathian thugen in vak supsup vek le sorkar nnasem di, khotang nnasem di om nawnlou di hang a. Pathian thu lam ah zaw hunkhop i tungta. Laigelh heutu leng i nei phialphual sam ta. Politics leh khotang vai ah kua hiam khanlohna hon puak ding?

“…kua hiam kuan ding khuavak puak ding Zogam ah…?” chiin Pu Lianchinkhup Tombing in siamsin la ana phuak ngeungeu. Khuavak puak ichih chiang in ‘laisim-laigelh’ mah hilou hia, maw le?
Heutu ding zaw, laigelh-laisim mi hi henla, inam-igam leh imi-isa a di’n khuavak hon puak mahmah le uh ka chi. Election hong om dek. Laisim leh gelh mi, laisiam khangthak, Zogam khuavak puak thei ding mah ‘select’, oih, ‘elect’ thei le (na theisiam hia! ). Tuhun leh tunung a di’n i hamphatna hong hi ding hi. Maban ah MLA politics dil hong kitok nawnpah sin ngal a.
Gen-gen kei ni, mi’n hon za in teh. Eilawi zaw mi hihma a hihlou. Mi’n ahihchiang a mi nung a hat-a-hat a tai. Huai tuh, ‘…khonung pil’ a kichi. Heutu ding zaw a khonung pil lou mah hithei leh maw!
    
Sunday, 10 May 2015

© Copyright 2024 - ZOGAM.COM. Designed by NemaGraphy.