CHRISTIAN NA LEH I GAM DINMUN

CHRISTIAN NA LEH I GAM DINMUN
-Thangkhanlal Ngaihte

thangkhanlal

Kum paita 2014 sung leh ama lam a Lamka leh asehvel a I khotang/society ua I buaipih te uh khawng I etkik chiang in gam-leh-nam bawl hoih sawm, damsak sawm kichi te adia dotna lianpeen hidia ka gintak hiai ahi: Bangziak a I sahkhaw hinkhua (religious life) in I khotang hinkhua (social life) leh politics peh zoulou ahi di? Bangziak a hiai tegel, sahkhaw hinkhua leh khotang hinkhua, kisu khalou hileh kilawm a, parallel a paithei mawk ahi di?

II
Khovel ah sahkhua (religion) tampi a om a, eite’n kum 100 vel paita apan in protestant Christianity ina zuita uh, chihtheih ding hi. India adia sahkhua lianpeen Hinduism banglou tak in (Hinduism kha sahkhua chihtheih tatak mah hia, chihbel debate theih), Christianity in sahkhaw laibu (Bible) kichian tak aki nei a, huaisung a thute theih di kia hilou in, zuih di ahi. Thuhilhna ah Pathian biakdi dan, Pathian toh mihing kikal, chihkia atuang kei a, mihing leh mihing kikal, mimal hinkhua zat didan, leh lungsim put didan, bangkim chiangtak in omvek hi. I hinkhua pumpi adi thuhilhna a om a, huai te tengteng Pathian hatkhum, hunteng adia hoihden (timeless) leh Jesu Krist hondampa a I saan khitchia huai thuhilhna te izuih a, ihinkhua Bible pansan a I hin di chih hi zawmah hi.

Hindu sah khua khawng ah hiaibang sahkhua laibu a omkei a, Pathian chih di bangle omlou phial in a thaang zeizoi hi. Eidan in sahkhua pansan a kikhopna, biakna, etc. te regular tak a neih chihle a omkei  a, festival hiam, pianni, kiteenni, sihni, etc. khawng in temple khawng ah inkuan khawng in vahoh in thilpiak pia in pathian meelse pi pi vabia ua, huaikhawng himai hi. Huaiziak mah le ahi dia, eilam dan a kithei tuah vek, kingai na leh kithuah zoi zoi a community-sense nei in omlou uhi. A caste system mahmah ule chu ahitham na a.

Bible apan kipan khia sahkhua lian biik thumte, Judaism, Islam leh Christianity hi a, hiaite sahkhaw dangte toh kibang hetlou mah uhi. Hindu sahkhua peen a pawlam mite va lut hita mawk le, bang caste sung a va om di chih buaihuai pi suak a, organized/institutionalized religion ahihlouh ziak in chiangkuang lou tamlua. Judaism ah khalam hinkhaw thu (belief system) chauh himai lou in, chi-le-sa hihna toh kisai ahihman in valut mawk theihlouh khat in om hi. Islam leh Christianity ah bel khalam gamlaakna (conversion) kha ki pibawl mahmah; Christianity bang ah chu the Great Commission kichi hial hi. Huaichiang in, hiai ‘Abrahamic religion’ thumte – Judaism, Islam leh Christianity – ah gingtute leh ginglou mite kal ki gamla mahmah a, kikhen tuam hilhel hi. Ei sahkhaw pawlam a omte chu ginglou mi, gawtmun pai di chih himai. Hindu te khawng dan a sahkhua tuamtuam te salvation zotna lampi tuamtuam chinuam deklou, ei akia dik chi giugeu ihihchia gilou honsa maimah mah uh ahi. Hiai tekhawng ziakmah in hiai sahkhua a om mite sahkhaw dangte sang in hat zaw ua,  amite le kulmut zaw uh.

III
Thukhat ah, eilawi bangle ki kulmuut petmah himai. I mimal leh khotang hinkhua pumpi sahkhaw hinkhua in a makaih ahi. Deih ineih chian Pathian kiah I ngen a, I dah chian Pathian kiah khamuanna I ngen a, iki pah chian kipahthu amah kiang ah I gen. Naupangte Bible thu mah iki sinsak pah ua, innkuan leh khotang kikhopna teng ah Bible pansan in thu iki hilh uh. Pathianni pumpi leh a nidang teng nitak teng phial in Biakinn ah kikhopna kinei lai hi. Hiaidan inbel, Bible hon sinsak dan in taksa ki keem siangthou (khamtheih, zu khawng hihlou, pasal-numei kal a kisu thanghuai lou), guktaak-laktaak chiinglou (corruption, midang van leh public van te guk chiinglou), nasepna a ginom leh taima, leh ikiim-ikiang a om midangte toh kituak leh lainatna (compassion) nei in khosa leng kilawm tak ahi.

Hileleng, kum paisa leh ama khawng a I society a I buaipih uh thu, newspaper headline tekhawng leh kholak thu tekhawng I etchiang in Christian gam a thil omthei dia gintak huailou tampi omzeel hi. Zu bang a solkar mahmah inle khaam, nam-le-gam vaisai kichi pawlteng bang inle deihlou, saptuam inle deihlou. Hilele, I society hon subuai peen hi thouthou. Adang di om nawn tuanlou zaw hidi hiveen, numei pawl bang in zubuuk te bang banluh thethup!!;  khamtheih bangle kikhaam, hilele tuailai te tamtak khamtheih kham leh zongsang a om gige; guta te lah betdaih zoh di banglou, veng tuam tuam a YPA/VA te bang in nitak chiang a ‘curfew’ bang puang, vengdang apan valut phallouh khawng chi; school naupang numeite’ uniform (skirt) kha siingthei lua, public morality toh kituak lou chi in, YPA bang in atom lawte matsawm a school tuamtuam bang visit bawl, insung a sukveng zohvual chu hilou hi maithei;  numei-pasal kal thangtatna (sexual promiscuity) lah ahuih a leeng a zawzeen diam, kigen kheukhou, numei naungek sualluih (rape) zoh a kithat bang om omta, sex video leak chihmah lah tam, Mata Dam peuh a va kiman in police station bang buluh!!

Eigam sung a petrol pump a thautui kizuak te sese niin (adulterated) diak hileh kilawm; solkar ban a hiaizah pawlpi leh mifel omte’n susiang zoulou in Imphal, ahihkei leh Aizawl khawng apan ‘thautui siang’ leh puak in, lampi gei peuh a tutpih keuhkauh; sa (meat) bangle azuak te’n bawngsa hilou pi bawngsa chi a zuak, sapuul peuh zuak maimai, chih khawng kigen kheukhou.

Solkar a palai di teel na (election) omchiang bang a polling-booth a thumna toh bang pan zezen, diktak a paisak zoutuan lou, election neilou pi a election neidan a chinsak pawl bang om; solkar a sepna zonna alah siamna achin di hinawn lou mah bang, ‘Police SI man (price) lakh bangzah hita a?’ chih khawng zogam.com/zogamonline.com khawng a kidong gagaih, minister pa’ supporter hihman a mawkmuh le hiteuh lou, kiman zawzek maithei chihthu!!

Bangchi daan adiam ah, teacher mahmah lah pumdim, education department te’n le teacher bangzah om a chih thei zoulou uh, chitel uh. Khenkhat, abeng vaaklou deuhte, teacher sepna aguk a piak a om uh, amaule theilou, asaitute’n aloh a kaam neitu theihlouh a ana kilak chihbang hitel. Mi khat, ka theihkhak bang le huaidan hi’nchin, aman government teacher ana hi reng ahihlam theilou, chihleh pawlpi khenkhat in demand letter vapia unchin, ‘government teacher in hiaizah nathoh di’ ava chih uleh aman huai a kaam nei ahihlam phawk suah!! Inlam a primary/secondary teacher sepna nei a, huai a sep ngailou ahihchia Delhi khawng a sepna dang hong nei, loh anih a mu chih bangle hunkhop om chi uh. Singtang lam a posting a om, akuan peihlou te bang  aloh ua percent bangzah hiam solkar a heutute leh khaw hausa te leh nam vaisaite lak a share bawl uh ahihchia avasep sang ua aseplouh mah uh a spoils tangkha te adia deihhuai zaw suak, chih khawng ahi thuthang. School-less teacher te ahih leuleu leh a school omlou ahihchia aloh didan omlou; hilele teacher di bangchu kilala thei thethup, loh di bang le om chu hidi, huaite kihawm daudau nawnzel.

Government nuai a development schemes nuai a contract work teng lah nidang a ‘vok sanction’ iki piak ziahziah dan ua ban a kibaan hawm maimah. A scheme pumpi khat in avek a tang hibeek leng thukhat, scheme khat bangle mi bangzah hiam ki hawmsawn hi nalai.Minister/MLA tetoh kinai deuh teng contractor hivek mai hileh kilawm; ana sep khiak ulah muhtheih om sunsun tele sawtdaih, tou mahmah lou. I khopi neihsun sun uh Lamka alah mimal inn te ahoih dedeuh leh azotna lampi te se dedeuh. TV, computer leh smartphone te ahoih dedeuh leh electricity gina lou dedeuh. Inn hoih pipi, agam leh amun toh kituak lou phialphial tungkhia. Lah asung a tengte azahtaak kham sepna nei, business ginatak hih, leh pilna-siamna nei, athu-ala a lunglut, bangmah om loupi ahihchia veranda khawng a kuva khawng hai a tutu in huchia hun zangbei zel chu himai. Asum hau leh haulou kikhe lua, anei vanglak in mawk neihkha ahihchiang ua innmun leh gam khawng hon banlei uh, huaite hon zuaksawn lai uh. Mundang a sepna neite khawng inlah innmun chihbang kideih chiat ahih chia I gam dinmun toh kituak lou pi a innmun man bang tam law mahmah. Lamka lak chauh lou, singtang khua a hausa’ gam te bangle mimal khut a tampi peetmah omta chi uh, athei te’n.

Hiai atung a thil te kha puaknat huai salua a Biakinn mah a anngawl toh ngawllou toh, thumna nei a kap a mau vengvung. Huai hunsa lou in camp tuamtuam bang bawl.  Ki awlmoh tuah, kithum pihtuah kheukhou chihdi mahbang. Contract work lam a hahpan te’n a khamtheih hih lamte awlmoh, zuu inn a omte’n saptuam upate awlmoh huaisa, ‘I gam segawp’ chi a pawna in kap kheukhou, adiktak alah itu-ita, inkiim-innkiang a I mi-le-sa te mah sia hingal.

IV
Aki theihdan in eilak a gospel hongpia tumlam gamte ah Christianna kiam a, biakinn kaidi omzou nawnlou uh chih ahi. America ah mi piching, milip 100 lak ah 20 te sahkhua zuihtuam neilou (atheist or agnostic or without religious affiliation) hi ua, mi piching a naupang lamte lak ah sehthum suah sehkhat bang hizou uh kichi hi. Sahkhua nei kichi telak ah sahkhaw dang te lakhe lai le Christian kichi tatak tam hetlou di suak hi. Hilele, amau akam un Christian kichi nawnkei le ule Christian principles leh values te zang a agam uh ana ki tungding, huaimah a society ana kilam tou ahihchiang ua, Christian values mah hinpih tangpi ua, Christian gam dimah bang den uhi. Huaichiang in amau gam ah bel ‘Christian’ kichi vanglak te atatak, amau mah a ginna tatak nei, agin uhle theichiang, kip mahmah hizel ua, eigam dan a Christian dana record hivek, huaisung a saptuam dan sung a om, a pua a om, full-communicant member leh member lou, piangthak leh piangthaklou, chihte omkhawm vek uh hidi’n gintak huailou hi. Eilam bel huchiteng a vek a ki chiimkhawm ihih chiang un Christian kichi napi piangthak lou, bang a ka doctrine, bang a kagin, chihle chianglou kitam hi. Hiaikhawng ziak hilou di hia Korea khawng apan thugen hong kuan chiang ua I dinmun uh  hon mu pailet a, basic doctrine, hotdamna thu khawng hong gen khum ekek sek uh.

V
Huaiziak in, atom a gen in, I community, society leh gam leitang mahmah leng tungding nawn di ichih tatak leh I Christianna iki veel thak uh ngai hi’n alang. Atung a I gen I panlakna te uh – YPA volunteer te’n school te ban check, nupi hon nitak chia duty – bang inzaw bangmah tan hontun lou di e. I Christianna enthak ichih chiang in mimal in eimah hinkhua iki et banah innkuan kivai puakna leh discipline mahmah hong poimoh ding hi. Society hoihna ding in innkuan hoih mahmah poimoh hi.

EBC saptuam in 2015 a thupi ding in ‘Pathian pahtak Inkuan’ chih honnei ua, hiai khawng awlmohna leh phawkna hiding in ka gingta a, kipah huai. Insung kithu hilhna, family devotion ichihte ahidi sa hita leh, naupang Sunday School bangle puahthak a, khalam kingak nadi khop a kichiil na hahbawl kul mahmah hi. Delhi EBCC a member kahih man in kana theikha zek a, Sunday school hoihtak a systematic tak a pai, teacher te zong ki chiil, agahsuah naupangte le suanhuai mahmah uh, kamuh chiang in naupang nei nu-le-pa te hampha mahmah uh sa ingh. Christian kichi chiat ngal, Christian hinkhua hinglou, etton di chihle omlou, aki thusim mahmah le om lou, pheeng gaivek chih I buaina uh ahih ziak in hotdamna thu ban ah Christian morality leh ethics te chitak leh nguun tak a suut thak poimoh ding hi.

Mimal, khotang leh hinkhua pumpi adia honpi tu a izat peen uh Bible leh Christianna a kikthak lou in kibawl thak na pianglou ding hi. Saptuam tuamtuam te kal a amitam lam a kidemna om gige le enthak ni. Huaichiang in, Bible a khelhna (sin) ichihte toh Gam dan (law of the land) a crime ichihte hong kituak thei tam pi a om a, huaite kaal enkhawm a khauhdeuh a apai di hia, koltak a kipuak touhzel di mah hia chih veelthak tuak kasa. Tulel dan in zi-le-pasal neihna lam ah saptuam (kei omna EBC bang in) dan chiangtak inei a, ahoih. Tualthahna, neekguukna, zuautatna, etc. lam ah dinmun leh paidan chiangkuang a om kei; dan khauhtak vaneih theih chiahlouh le ahikha di. Hileleng,  Bible in hon sinsak dan leh government’ dan te entuah a paidan chiangkuang deuh, bangtan hiambeek a gamgi neih hoih ding hi. Huan, atung a kigen bang in, kuateng Christian ihia, chih genchet thak ngai bang hi. Piangthak lou te van gam kailou di ahih chiang ua Christian lak a simtel theih di uhia? Hiaite leh issue dang tampi te sui thak a, kibawl thakna, mimal leh pawlpi kivai puakna ah, a omkei leh segawp petmah di; Laa a isak sak, ‘I gam Christian gam kichi napi, Ginglou mi’n bangchi’n ngaidiam aw e?’ chihla sak sak mai ngai ding hi.

(Hiai article Zomi Namni 2015 Souvenir magazine ah leng kisuah hi)

© Copyright 2024 - ZOGAM.COM. Designed by NemaGraphy.