SUAHTAKNA LAMPI

SUAHTAKNA LAMPI
By Vungzamuan Valte

vungzamuan valte new

Tukum (2016), May kha tawplam leh June kha bullam kawmtuah in, Naute suty lai suamkawm in innlum omna Lamka, Manipur ah hunawl sungkuan in ka zang uhi. Tuahun laitak in Siamsinpawlpi General Headquarter ten Conclave chi 2 vaisai ua, Politics leh Siamsinna in khen uhi. Conclave masapen kitel man kei mahleh, a nawnung zawpen ah heutute deihsakna tang in ka kihel thei tei a ka kipahhuai mahmah hi. I gamsung teng nguina leh mauna in a tuamkimvel a, I maban ding lungdongtak a I omlai in, huchibang a kihoulim theihna hun remchang I neithei bangchu kipahhuai sawmsawm lua ahi hi. Tampitakte ngaihtuahna ah, I nam in siamsinna leh Government lam a nasepna ah kiakniamna nasatak kinei ahi, naktak a pan lak kul ahi, chihdan ngaihdan kiptak nei uhi. Manipur government a sepna mumasate a pension zungzung ua, tulaitak in second generation te a pension nawn zungzung ua, nu leh pa ngaihtuahna neideuh chiang ten, giautau kisakna leh thawmhau kisakna lianpi anei uhi.

I theihchiat mah bang un, singtang dawn petmah apat, mahni nekding kipuak hialthok in, I mimasa te kuhkalna suahtakmeuh in 1930's lakvel khawngin pawl sawm pass thei I namsung uah aom panpan ua, 1940's leh 1950's in bel B.A. pass theichiang khutzung a simtheih ineita uhi. Singtangpa Maiteh khuak in batlouh a nei chuang kei a, 1960's in LLB, IAS, Doctor, B.Sc Agri. leh B.V.Sc khong zoukhe thei inei toutei tamai uhi. Manipur kivaipuakna ah India in Independence amuhma nasan in vaihawmna innpi ah I minam represent thei ding ina nei ua, Pu T. C. Tiankham (late) min I gen mangmoh hial uhi. Hun hongpaitou zel a, 1970's in bel B.E, Engineering zoukhia khong I om nawn leuleu ua, nam khangtou leh nam piching mahmah bangin I society leh I economy te uah, muhtheih in mutpuak bangin I khangtou hulhul mai uhi. Sepna (kaam) kipiak theihna chituam tuam ahong tam mahmah mai a, Manipur pen State khat ahong suak a, sorkar a sepna neithei leh Imphal tutphah a zi leh ta vak thei veng tuamtuam ah I khawsa seuhsouh mai uhi. Nu leh pa te kuhkalna zarzou in atu atate uh ahong khanglian ua, nu tha khek leh pa tha khek thei in sepna mun tuamtuam ah ahon neitou uhi.

Banghang hiam chih theihlouh in, 1980's sungteng, I namsung ah lungveina ahong uang mahmah mai a, khang kibansam khong dingdan a kingaihtuahna nasatak apiang hi. Khamtheih gu in khangthak thahat leh khuak nei hoih taktak te ahon lakmansak a, innsung a thawnhau in I namsung a nguizou hial hi. Tua khamtheih gu in tunitan in I namsung alok lailai a, I khanmohbawk lianpi khat ahong suakta hi. Khawsung leh vengsung (I gam) nawsia a pawtkhiak ahong ngai a, haksa haksa in Shillong, Patkai, Delhi, Madras, Bangalore etc. khong ah iki-sawl khe sungsung tamai uhi. Manipur government kivaipuakna siat chihtakpi in ahong sia a, siamna a sepna muh chihte vaan a gah chihbang dinmun ahong suak a, nektak zonna ding lampi tuam I ngaihtuah lou thei kei uhi. Ahithei liaiteng siamna sinding leh exam theihtheih te pia in sepna ding mun tuamtuam ah I zong kheukho ta ua, India khawpi te I luahsuak simta uhi.

Conclave a kigen thupi pen hia ka muh chu hiaite ahi:
Khangthak ten chihtakna leh kuhkalna tasam ahi uh.
Namdangte toh kitehkak in I dinmun aniam lua.
Pension a paikhete thakhek ding omlou.
Manipur ah I mikhual semsem ding uh.
Secretariat nangawn ah intekna neithei ding omlou.
Kum 10 hong pai lai hileh I dinmun siat chihtakpi a seding ahi, a semtu om sunsun te pension gai khong ding uhi.
Khangbansam ihita, khanlohna nasatak I pomoh.

Manipur prism a I et inchu a dik mahmah ding a, mundang leh gamdang a I kalsuan dante ensin le bang dinmun ihi ua, chih ngaihtuah tuak kasa hi. Conclave lai in duhthusam ka sam kawm kawm a, presentation bawltu khat leh nih om hihenla, hoihtak a study bawltu ten ahon highlight zohnung un discussion kinei leh hoih di hia aw; ka chigu giaugiau sim a. Gamteng, tuahteng I ban gen chia tuiluang darh mah bangthei chihmanthu hi. Heutu ten bangchidan in pan ahon la tou ding ua chihbel ka thei kei, maban ah kalsuan dingdan khat leh nih bek chu a muhsuah ngei uh a lamethuai hi. Tudinmun a Manipur ah I kiakniamna mahmah ziak khat u'bel 1997-98 lai a tualgal in ahon lok nakluat ziak ahi de aw? A chih louh theih kei, siamsinna lam ah nasatak in buaina apiang a, nektak zonna leh khosakna ngaihtuah manlou hial in ikhua itui humbit angai a, hiai buaina in kum 10 sung mawngmawng ahon kainiam zouhial hi. A taikhe thei liai taikhia himah le, lungsim leh ngaihtuahna abuai mahmah mai a, khangthakte lungput a beidongsak mahmah mai hi. Tampitak te school kai sunzom lou aom ding ua, tampitak te maban lungluttak a sinthei nawnlou aom ngei ding uhi. Huaite lak ah khanglai thahat gamlam manoh a kuankhia tampitak aom bok ding ua, vaigam manoh a kuankhiate khenkhat, hong vuaksuak leng aom mahmah ding uhi. Khamtheih leh thil hoihlou a kibual kha a hutkhiak zoh nawnlouh leng tampi omlai ding uhi. Hiaiziak in, tulai a I buaina tampitak te 1980's leh 1990's a I minam sing leh I gamsung a thiltungte nasep hongkilang khia ahi chihtheih phialphial ding hi.

Ahi, Kitungding thak nawn thei dingin Pathian hatna muang in panlakna nasatak in I nei ua, Manipur sorkar nuai a beidotna lianpite ziak in vaigam lam leh foreign lam tanpha ah kalsuan in I diangkhia uhi. Tuhun chiangching in bel Delhi tual ensin le, ki-maimai louhial asuak a, I nam mel etlawm mahmah mai hi. Office teng luahdim (represent) hialthok hile kilawm maimah hi. Huchimah bangin, Chennai, Bangalore, Kolkata, Mumbai. Hyderabad, Guwahati, Aizawl, Shillong etc. ah I kihawmzak ua, saptuam nasan singtang lam sangin a bubit zawta hi. Private a sepna ahong tam hiaihiai a, government sector etlahhuai nawn tuntun lou ahi, ichithei ta ua, nungak tangval alang alang ah idiang souhsouh mai uhi. Vaite sang a mel etsuak zaw, kivan zaw, thazang zaw leh nuihmai zaw ihihna uah, vaite nasan in semtu dingin hon sit louhial uhi. Hiaite enkimvel chiat le, I minam in kiakniam luatna mun khenkhat ah nei hisam mahle, masawnna lam tuamtuam ah om mahmah ahi, ichithei ding hi. Bank tuamtuam te ah ikiseklut zungzung ua, hun hong paipai leh bank tuamtuam neitu kisuak maimah ding bang hialthok hi, a exam standard sang mahmah hinazenpi a. Defence lam leh Para Military lam ensin le, kum 10 sungin Batallion command thei ding tampitak kinei thei mawk ding bangta hi. Sumsinna lam en leuleu sin le, I tualniam lawmlawm tuansam kei ua, business bawl siamtaktak khawpi mun tuamtuam ah I omta ua, Lamka sung ngial ah houh entrepreneur muanhuai taktak tamkhop I neita uhi. Nursing lam I tempaina uh ahisim a, tunichiang in khawpi lian leh hospital lian deuh teng ah nurse muhding ineita ua, a nuamtuan mahmah mai hi. Lam tuamtuam a I khantouhna te uh en sipsip leng, kitualniam lawtel tuanlou ahi a, Saptuam lam ngiah ah houh, I khangtou nasa mahmah mai uhi, B. Th, B, Div, M.Th, M. Div chih khawng I taikan zungzung mai ua, doctorate degree holder ineihzah kitheisuak zou nawnlou hialthok hi, nektakzonna ding a neithei tamkhop ki-omta asuak hi. Nidang deuh lai in DU leh JNU khawng a kaikhate I ngaisang ua, tuchiang in bel a heutu hihna lenthei ahunkhop ki-omta mawk hi. I tualniam nadeuh uh sepaih lam a pastor leh sports lam a sepna dinmun neithei kitam nailou asuak a, huailam I hahbawl ua I pibawl ding un hoihsa ing.

2015, August 31 nitak a kipat I gamsuang uah buaina namenlou ahong piang a, patauhna lianpi, aneu alian in inei vek uhi. Hiai patauh dak in nasatak in I minam sung leh I gamsung ahon lok lel lel a, bangtan buaiding ihia, bangtan I society sung leh I economy hon kainiam ding ahia, chih pen gen haksa mahmah leuleu ding hi. I chihtaksa mah bangin, Manipur government ah sepna muh ahaksa mahmah mai a, siamna ziak a muh hinawnlou in sum a kilei ahitangpi ta hi. A kar laklak ah merit system a hong omsam a, doctor recruitment bang ahong siangthou mahmah vanglak hi. Ahia, laisiam, sepna neilou lakh tel om ahia, Lamka nasan ah siing 5 lam omding in gintakhuai hi. Sum lam a completion asang hiai hiai a, siamna lam a competition asang hiaihiai zawmah lai hi. Tuateng ziakin, om maimai kawm a sepna muh ding bel kinephuai loupi ahita, a hahkat zouzou te vualtungtuanna khawvel ahi a, I maban ding chiat uh, mihing lungsim neithei chiang inchu I kikhuatkhiak uh I mohpuakna uh ahi hi. Lungkimlouhna leh nuakna te aom thei mah ahi a, a om ding mah leng ahi hi, hitamah leh, I maban ding khuallou zen a I om nilouh inchu, khanvual phaklouhna gau ahi thei veve hi, pilvang kawm giugiau a omdan I kisin uh huntakpi hi. Tui bawsa kiluakkik theilou ichihdan sim in, hun mualliamsate kisamkik theilou hi. Politics ah kalsang tawi thei ten ahon tawi ding ua, nam itna toh nna ahon sem ding ua, tuailai thahat ten, I hun hoih mansuah lou in machiang suan ni, a kikhel luat ma in. Lungsim a vei tenten ineih chiangin puakgik lianpi neidan in mihingte ki-omsek naknak hi, ka tellou in piang kenteh, chihna lungsim bang neihtheih veve hi, ahia, ka nekzonna ding poimoh penpen hiveh aw; chi'n vei tet tet le zaw, banghiam khat bek phutkhiak touh phawng theih veve ding hi. Kuahiam khat in "A nor a ka norsuah ahi" achih dandeuh in.

Koipeuh ah khosa in, koipeuh ah teng hita le, Mizogam a I om leh Mizo pau siam ngai hi. Burman a om teng Myanmar te pau asiam uh ngai hi. USA a teng Zomi ten English siam pah mawk uhi, a theisa hilou himah le uh. Mikhual lungput ineih nilouh bang le I khanmohbawk ahi diam? I tenna gam a pau I siam louh tangpi mahmah unle hon sumikhual semsem ahi diam? I omna peuhmah ah inntektak a I om theih nading in pau isiam mah kul penpen hi, Morang tan a buai mai lou in.

Laisiam nnsepna zong kitam semsem ding a, politics a kitaitehna ahong uang semsem ding a, gamsung buaina leh leitang kituhnate ahong nasa zaw semsem lai ding hi. Huchia, hunte ahong paipai lai in, I nu I pate patauhna lianpen khat, khang hong kibansam khong di hiveh aw! Chihpen aging hong ngaih semsem ding ahi hi. Khangthak ten nasa zawsem a hahkatna toh pan non lak kei uleh, ka chih chih mah, chia hon nuihsan khak ding uh lauhuaipi khat ahi hi.Government a kingak vek theihlouh ahihna ah, I gamsung a piankhia muhtheih ding omlou lai ahihna sawnsawn toh, bang lampang ah kalsuan le I minam a dingin suahtakna (economic development) ahong piang dia?

I khansuah nading a hoih kasak kalbi tamlou kikum sin le maw:

Tourism attraction bawlkhiak pen hoih mahmah ding hi. Laisiam, sappau thei tamna gam ahi a, MANIPUR gamsung hong galmuang hileh tourism nasatak in hong khangtou ding a, a spillover effect I gam in luak hiauhiau thei ahi hi. Khuga dam pen tourist attraction hoihtak ahi dia, adventure tourism lunglutte a dingi Hausapi vum, Lungchin kawl, Lungthul kawl, Kaihlam tang, Mualnuam kawl leh adang dang. Hausapi vum I gam sung a om ahia, ka pi ka pute kithoihna mual suangthou ahi, chi le, Rihdil sang a minthang zaw mai thei ahi, adventurous zawmah ding a, Haichin paam zek hiven.

Government a sepna tawm hiai hiai ahihna ah Industry omlouhna gam in zawn' lam manoh naknak hi. I gamsung galmuang henla, educational hub danin bawlkhe zou hile, I maban uh limchi mahmah ding hi. Shillong, Patkai, Pune, Kota, Oxford, Cambridge te khong educational institution ahoih ziak ua minthang ahi uhi. Institution changkang taktak neithei dingin standard sangtak ngai a, fee structure sangdeuh leng poimoh ding hi. Bangteng hileh, gamdang a kai sangin kimanzaw himhim ding ahihna ah kithaman zawlai tham ding hi. Educational standard ahoih nak leh miin hon delh mai ding ahi ua, residential school, colleges, coaching centres minthang taktak neizou hile Meitei, naga, Burmese, Mizo, Vaite ahong kai kei ding uh kichitheilou hial hi, a climate ziak mahmah le advantage lianpi khat ahi. Huai dingin peace a om poimoh mahmah leuleu, Imphal lak bandh om kumkhua na taisan in hong taitou sungsung khamohlou ding uhi. Mihing tampite nektak zonna hong piang ding a, second Shillong kichi mai ding hilou hiam?

Medical Tourism kichi tulai in thang mahmah mai a, Vellore khawng a dinmun I theihsa hiven, damdawi lam kietkolna hoih kipoimoh lua hi. Imphal lam ipan tangpi ua, Delhi tantan ah kienkol dingin sum tampipi sengin I tai doidoi lou thei kei. Private hospital changkang, District hospital changkang, Christian Institutions/Hospitality and Medicare lam hahtakpi in bawlkhia hile nakpitak a I gamsung leh imi isa ten hamphatpih ding uhi. Nursing lam chu I hnehsoh mahmah thou ua...

Hiaite lou adang tampi ahoih mahmah omlai khamoh lou ding hi. School khat in nnasemtu tamkhop aneih poimoh a, Hospital khat in employee 100 tel aneih ngai a, Hotel lian khat in employee tamkuamtak aneih ngai hi, taxi operator leh travel agent tamkuamtak a omkhiak ngai ding ahihna ah, I gam ah khantouhna taktak ahong om theihna dingin, hiaite hi kalbi hoih leh detdou ahi kha mai dia aw; chihna lel ahi. I gam ah economy revive hial nadi leh sustain zou ding plantation, cash crop etc. om mahmah lou asuah ziakin lungdonhuai lua hi. Lampi hoih in gari tai zungzung thei mahleh, a puak ding omloupi a thawn taithithe theilou ding ahihna ah, sustainable development omthei ding bang hiam lam khuatsuah poimoh lua hitah e!!

Ngaihtuah vengveng mah dih, kumteng a pawl 10, pawl 12 zoukhia I district sung kia uah bangzah a om? Kumteng a gamdang leh mudang a laisin ding a kuankhia bangzah a om? Huaite tengteng, a tamzaw degree hoih taktak nei a hong kilehkik ngensim ahi uhi. Huchia ahong kilehkik te koi ah engage ta di? Government in lah absorb zouta lou, private institutions om sunsun ten leng absorb zou tuanlou. Mangbang kisa a vakthaap mai theihlua ahi hi, siamna mahni phutawk toh kituak muhlouh bangzaw haksa lawtel dingdan ahi, I khangthakte hehpihhuai lua uhi. Tuabang bok in, mundang a laisin a kuankhia nanana inchu a phutawk ding uh hon laikhe thei siausiau le uh chihhuai mahmah.

© Copyright 2024 - ZOGAM.COM. Designed by NemaGraphy.