Zawlbuk (Haam), kisinsakna bulpi

By Vungzamuan Valte
 
vungzamuanvalteI pipute hun in Zawlbuk kichi khua chih ah om hi, hiai zawlbuk pen khua a let mahmah leh 3 bang 4 bang omsak ua, sa leh gal apat kivenna chikhat ahi hi. Tua Mizoram ichih pen, kum 1750 vel apat Sailo lalte`n thuneihna sangtak nei khinta ua, Pawi gal a lauh ziak mah un Lal (hausa) 7 kigawmkhawm in Selesih khua dinkhia uhi, hiai khua ah inn 7000 om chi ua, zawlbuk 20 lam om danin gen uhi. Tua ziakin Pawi gal apat kiveng zou mahmah ua, kum bangzah hiam sung, kuama`n dou dingin maingap louhial uhi.  Haam ichih chiang in Tangvalte giahkhawmna mun hi a, Hausapu innpang ah om hi. Hiai haam ah tangval khempeuh giak ua, val upa khat etkolna nuai ah kisinsakna tuamtuam nei zelzel uhi. Tua ziakin, zawlbuk leh haam genkhawm ding ihi, a hoihnate lakkhawm sawm ihihna ah, simtute theihsiamna ka ngen masa hi.

zawlbuk
Zawlbuk/Haam bawlna ah khosung mipite pangkhawm ua, giahbuk nuamtak bawlkhia uhi.Sa leh gal apat kivenna ding ahih ziakin, mun remchang leh mun hoih mahmah poimoh a, tui leh meitual semna ding sing poimoh gige hi. Tua dingin nungak te`n tui tawi gige ua, pasal naupang te`n singbul, singzung leh dainawl singpeuh kaikhawm in niteng in panla uhi. Kithununna dan chikhat hi a, numei/pasal naupang himhim vialvak louin a mohpuakna uh kiguan ua, kisinsakna chikhat ahi hi. Naupang thumangloute pen etkhiakna dan khat nei ua, val upa in a thumangloute thuhilhna leh taihilhna nei hi. Val upa` vaihawmna leh etkolna pen nu leh pa te`n zong mawk sel lou ua, khosung kivaipuakna khauhtak in enkol zou uhi. Tangvalte leng a giahkhawmna uah chiamnuih, lasak, tangthu gen, nungak tangval thu, gal bawldan, pupa tawndan, khosung kivaipuakna, sa matdan, tlawmngaihna leh adang dang kikumtuah gige ua, thil tuamtuam ah navaktuan mahmah uhi. Kithununna hoihtak khat hi a, tangval khenkhatte` giahbuk zuan pahpah loute zong thuhilhna nei zelzel ua, val upa etkolna nuai ah a akhengval leh gamtat kilawmlou (auangluate) khamdai in, control dan chikhat neithei uhi.
Gal omna ah galveng kibawl ua, khosung mite hinna, neih leh lam, inn leh lou, huangvulh ganta neihte leh adang dang humbittu suak uhi. Gal bawldan, galguk apat kivendan, sa matdan, thau kapdan,lum leh tei zatdan, mohpuakna kihawmdan, hindan kilawm, chihte kisinsak ua, sepaih training te toh kilamdang lou hial uhi, kiging gige a omna hinkhua ahi hi. Mikhual tangvalte zong zawlbuk ah giaksak ua, houlimna, a khosung chanchinte uh, leh thahat leh hatlou etkhiakna mun zong ahi hi. Mikhualpa pen kibuanpih sek ua, puanteng kawm a kibuansek ahihna uah muhnop mahmah leh kilawm hi, suang suang gouh, gong gong gouh, tet tut gouh.

Nidanglai hinkhua bel kawl a nisuah apat, nitumtan dong nasepna hinkhua hi a, naseplouh a nekding pianglou ahihna ah, semthei, zongthei dingin sa leh gal apat kiven gige ngai zawmah hi, tua ziakin tangval thahat, galhang leh lauhneilou tamkuamtak poimoh a, tapa thum leh li neite ngialhouh kithupisak un kingaisang mahmah uhi. Gal leh galguk phetlou, khoveng nai toh zong kisimtuah thei gigete ahihziak un, kigalging gige a om, leh tangval hangsante makaihna poimoh gige uhi. Gamsate tenna gam kikoppih hi ua, a huangvulh gantate uh zong gamsa toh kituh gige ua, innuai a bawng, kel, vok, ak leh adang dangte zong sun kar leh zan Karin sakei leh keilou in tuahsak thei zelzel a, khosung mite patausak diak hi. Huchih hun chiangin, mihangsan makai ding poimoh ua, khuang leh Jam, meiser tawi in,bel  leh kuang te khenging kawmin kikou husa toh khosung mipite a mei a pa, a tek a khang teng teng in um ua nohdok zel uhi.

Tulai hinkhua ah I khosakdan tampitakte kikheng ta, zawlbuk hinkhua zattheih nawnlouh suak hi, himahleh sa leh gal a kietna hun a tunchiang in I pupate hinkhua ah kilut dek pahpah a, tangvalte` galguk veng ding a duty kiseh, gal guk bawlpawl, khosung vengbit pawl leh phatuamngai pawl kibawlkhiak pahpah ngai hi. Government kepna nuai a om himah-le, a huntak a tunglou leh kiallaplou sek ahihna uah, bangtanhiam ei leh ei I kietkol poimoh mahmah zel a, kithununna chikhat kichituh poimoh mahmah hi. Huchibang bokin, gal leh sa hinawnlou in, sualna chituam tuam, khamtheih guihtheih, guktak laktak, kisuam kisuhsak, kivau, kimuhsitna, kigelgawtna, kineksiatna, hukna hinkhua, namdangte toh kisiatna etc. in hon tuam kimvelta a, hiaite apat kiven dingdan kisinsakna khat, paidan khat, zawlbuk hinkhua apat sinkhe le chidan ihi.

I namsung a pawlpi tamtakte lak ah YPA leh SSPP te a suanhuai pen pen suak ua, michih in I belhbul leh I kingakna uh asuak hi. Nation building dan in nomenclature ah I buai ua Zomi toh kisai in ZYA I dinkhia uhi. YPA level a mohpuaknate tamkuamtak dawnzangkhai dingin lamet ahi hi. Tua ahihman in, YPA in local level leh grass-root level ah vaisaina thak khat pankhe leh hia anuai a dan in, bang achi dia… (SSPP bel naupang pawl a dan in koih phot le).

Khanglaite etkolna ah: Naupang khangdawng lai te`hinkhua pen lungsim leh tha-hat mahmah hi ua, kim leh kiang a thil omte`n nasatak in influence a (environment), pressure naktakin pia hi, chihbel a sia a pha khentel thei nailou ua, tuah tuah nesuk, tuah tuah dawnsuk, tuahtuah hihsuk ziangte hi uhi. Insung bangkua a kithununapen haksa mahmah ta a, nu leh pa, u leh naute thuzoh khukkhak omnawnlou sim maimah uhi. Muhtheih, saktheih, zaktheih mah tamta ahihziak le ahi hi.Broken family ichihiam, nu omlou or pa tellou a khosakna zong tam semsem a, naupangte hinkhua haksa semsem in hamhaihhuai semsem hi.Saptuam dan a kithununna pen hoih leh manpha hi, himahleh kha lam thil leh ginna toh kisai ahihziakin I leitung hinkhua toh ettuahna ah buching zoulou suak hi. Khua neudawmdeuh ah schoolpu te`n naupangte thei gai sipsip ua, a hinkhua uh, a gamtatdan uh leh a omdan teng teng uh thei gai sip sip ua, nu leh pa toh pangkhawm in enkol thazoh mahmah uhi. Tuchiang chiang in bel, khopi lian deuh leh inn aza a sim theih ah kiteng tangpi hi, nu leh pa, school pute leh sahkhua makaite muhphaklouh thil tam mahmahta a, mobile leh adang dang tungtawn in thuthak, thilthak, thil lamdang tung zung zung ta hi.

Khamtheih, guihtheih, zu, guktak laktak, talab, zuaugen, kamsia, kibum, sex, leh adang dang ah kithununna kitasam mahmah hi. Naupangte a pat I pat keileh hiaite I nam melma hitawntung ding uhi. Gal thupite ziaka sihna hilou in, slow poisoning toh kibang mawk hi. I voluntary organizations te`n grass-root level ah pan la in, Val Upa level ah vengbing chiat in nasepna pankhe le hoih mahmah ding hi. Naupang teng teng samkhawm a thuhilhna, houlimna leh kisinsakna open tak in kha khat in khatvei bek omleh phatuam khamohlou ding hi. A kul leh poimoh dan in, khenkhiak theih ding a, a tungsangdeuhte (sualna sangdeuh..khamtheih etc.) thuhilhna chituamdeuh, misiamte toh pangkhawm in panlak danom ding hi. A tangpi thu in, naupang teng teng sual thahah louhial ua, mi khat leh nih ziaka sualna khukpi a tuaklut ahi zaw uhi, tuate a huntak a hotkhiak poimoh mahmah hi (Peer group pressure).

Nungak tangval dingte: Hiaite khauh mahmah ta ua, a hoih ding leh hoihlou ding piangkhin sim uhi. Himahleh, vengsung kithununna dan in thuhoih lahoih kimuam himhim leh phatuam ding hi. Khanglaite venna in vengsung ah nitak curfew chih a om chiang in tampite`n hua ua, himahleh lauhthawnna dinmun ah zalenna tawm deuh himhim hi. Mun khenkhat ah, nitak sawt nung in pawlam mite lutsaklou ua kivenbitna chikhat ahi, vengsung a nitak guard duty dandeuh kisehkhiak zong chiinchi mahmah hi. Enkhetu, enkaitu, taihilhtu, thununtu dinmun a mohpuakna len a om chiang in mite`n tung et ua, kilawmloutak a gamtatna kiamtuan mahmah hi. Nungak leh tangval dingte bel, i thunun theihna pen tuh hindan hoih (Character), dignity of labour, phatuamngaihna, sex education, khamtheih guihtheih lak a kiven dingdan, hun-awl zatdik etc. naktak a kimop ding ahi hi. Tua dingin Val Upa chiat in a vengsung ua mimuanhuaite toh pan la in hiai mi 30 hiam 40 hiam te hinkhua ding bawlpha in, lampidik kawkmuh thei lebel, kisikhuai lawm lawm khollou ding hi. A diktak in bel, hiai age group te mankhafuh le, khamtheih zuakte, a zongsangte, kilawmloutak a gamtangte, guktak laktak chingzongsangte, sex a thangtatte etc. kimansuah leilui ding a, khosung leh vengsung ah nopna leh pahna tamsem sem ding hi.

Nungak tangvalte: Nam leh Gam makai ding, khua leh tui kemtu ding, leh maban zek a nu leh pa hong hi dingte kepna ah, taksa siangthouna, siangthoutak a nupi/pasal kikar a om dingdan, mite mitmuh a khosakna leh nekzonna kilawmtak dinsuah dingdan etc. kikuppih ding ahi. Khosung kemtu muanhuai, vengsung a mite kisaktheihpih tham, leh nam leh gam a dia mi muanhuai suahsak na dia panlak ding ahi. Mimaltak a haksatna neite zong theihsiampih kawmkawm a, hinkhua a lampi dik leh hoih a zuihtheihna ding ua lamkaih ding ahi. Saptuam heutu, nam makai leh doctor hiam lungsim lam siamte` makaihna, a poimohte kiang ah piak ding ahi. Khosung/vengsung a midongkholh leh zatna bei ichihte, I nawlkhin simte, I huatbawl simte, naktakin a dopkangna lam ah YPA level in sepsuahna lam pankhe le, mimuanhuai, tlawmngai pen, leh diktatpen a suak khamoh kei hialding, a huntak in chiil kha peuh le.

Nupi leh Papi a uangdiakte: Vengsung leh khosung ah nupi/papi khenkhat gamtat` diklou leh zum leh zah khuallou omthei tham hi. A haksatna uh theihpih ding in kikuppih leh houlimna poimoh mahmah hi. Inveng, insak, inkhang pa/nu ding a deihhuai lou zong omtham ihi, himahleh mihingte I piansual ding kikhellou ahihna ah, a hoihlou penpen zong hoih thei, a hoih penpen zong se thei hi hang. Tua ziakin, pawlpi min leh pawlpi thahatna suang in, vengsung ah huchidan nupi/papi, nupa, pagong, meithai, lengkul etc. a om zen zen leh taisanlou in, etsanlou in, itna mit toh bawlhoihna lungsim nei in panla leng Christian hindan tawisang ihi khamoh kei hial ding hi.

Khopi lian taktak, Lamka, Imphal, Shillong, Delhi leh a dang dang ah YPA kineita hi, mun dangte ah SSPP kinei thousam hi, Pawlpi min in hiai munte ah I minampihte veina ziakin panlakna kinei leh chih lungsim ah lian mahmah a, poimoh ngaihna nau vei in kivei hialthok hi. Haksatna, mangbatna, sih leh man I tuahna te, beidongtak a I kivuiliamsante, a hunloutak a I khahsuahte….i etkik kik chiang in, pawlpi level a kilamkaihna, kipiina leh kthuhilhna kitasam deuh ade aw, chih naknak in a om hi. Pupate hun a HAAM/ZAWLBUK hinkhua a neih uh, kithununna khauhtak ahi a, huchidandeuh mah (in a modified form) kilamkaihna chikhat kitasam hilou hiam, panlak dingdan omlou hiam, chih ka thuvawk ahi. Shillong ah 1997 in Paite Welfare kibawlkhia a, kikhauhpai sim hi, nam buailai zong ahi hi, a thuakkha te`n nuamsa kei mah le uh, kum 15 nungin a phattuamna gen mangmoh uhi, chihbel a mangthang lellelte kihunkhe kha hi`n maw. !986 vel in (L) Pa Jelshyam heu in khamtheih doudalna (awareness) Imphal ah SSPP te`n hahtakin kibawl a, tamkuamtakte a lau-huaidan theikhaloute kihunkhia himaithei ahi, lawmte hih ziaka hih mawkmawk loute ziakin. Nidanglai in Singngat ah YPA leh CWA te pangkhawm in zu khaam bikbek ua, nitak dak 6 apat naupang curfew puang zel uhi, kigilkhum peihloute zong tapsak bek ah meilum awi ua, a pichingloupi  in nungak hel lou ua, kigai lou ua, zu dawn ngamlou ua, naupang bangzahta hunkhia ahi uh, chih ngaihsut tham ahi, laigelhpa tel in.

Lungphawnhuai taktak, dipkuathuai taktak, I tuailai te`n a hon tuah chiang un, eh! a huntak a nu leh pa te`n pan la hile uh, leh pawlpi`n a haksatna kitheikha hileh, aw, poi natel e, kichi kheukhou lou ding hi. Awlmohna ziak ahi, kihanchiam in mabang pan leng kikhel lou lai hi. Meira Paibi te dungsun a Nupipawlte nasep suau suau kullou ding hi.

© Copyright 2024 - ZOGAM.COM. Designed by NemaGraphy.